مهدی معنای حیات شیعه
مسأله مهدویت و ظهور امام زمان، از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار گرفته و یا قابل بررسی است. یکی از ابعادی که در این موضوع قابل طرح است و شاید کمتر به آن توجه شده باشد، مسأله معنای حیات و بررسی ظهور و انتظار امام زمان از این دریچه است. در این مجال برآنیم تا با طرح این موضوع، باب بحث، تحقیق و گفتگو را در این زمینه بگشاییم.
مراد از «معنا» چیست؟
معنای زندگی یعنی این‏که من چرا زنده‏ام؟ و زنده بودنم چه فایده‏ای می‏تواند داشته باشد؟ معنای زندگی یعنی آن چیزی که انسان به خاطر آن زندگی می‏کند. معنای زندگی یعنی آن چیزی که انسان به خاطر آن تلاش و کوشش می‏کند. معنای زندگی آن چیزی است که انسان به خاطر آن سختی‏ها را تحمل می‏کند. معنای زندگی آن چیزی است که حتی انسان حاضر است به خاطر آن بمیرد و جانفشانی می‏کند. «معناجویی» یعنی جستجو جهت یافتن پاسخ برای موارد یاد شده و «معناداری» یعنی برخورداری از پاسخ‏هایی روشن و صریح برای موارد یاد شده. یافتن معنای زندگی به انسان جهت می‏دهد و مایه پویایی و تحرک می‏شود و به انسان انرژی برای تلاش و زندگی کردن می‏دهد و توان بردباری و مقاومت را افزایش می‏دهد.
ضرورت معنا
خداوند متعال انسان را آفریده و آفرینش او عبث و بیهوده نبوده است. قرآن کریم در این باره می‏فرماید:
«أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَـکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لاَ تُرْجَعُونَ»1
آیا گمان می‏کنید که شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما باز نمی‏گردید».
چون «آفرینش» انسان بیهوده نیست، «آفریده خدا» نیز بیهوده‏گرا نیست. انسان موجودی است کمال‏گرا و هدفمند است که از بیهودگی، بی‏معنایی و بی هدفی سخت گریزان است و لذا بیهودگی و پوچی چنین موجودی را ارضاء نمی‏کند. برای چنین موجودی اگر زندگی معنا و هدفی نداشته باشد، زنده ماندن هم ارزشی نخواهد داشت؛ هر چند تمام امکانات زندگی برای او فراهم باشد.
به بیان دیگر آنچه موجب شکست و نا امیدی می‏شود، «ناکامی در معنا یابی» است نه ناکامی در رفاه و جاه. همان‏گونه که انسان جسمی دارد و جانی دارد، زندگی نیز دارای دو بخش است: «مواد زندگی» و «معنای زندگی» همان اندازه که جان بر جسم برتری دارد، معنای زندگی نیز بر مواد زندگی برتری دارد. یک نویسنده آمریکایی در شرح حال خود می‏گوید در مسیری حرکت می‏کردم که جامعه آن را خوشبختی می‏داند و همه اجزای خوشبختی را به دست آوردم: تحصیلات بالا، شغل خوب، در آمد بالا، مسکن، وسیله نقلیه و... هر چند تمام کارهایی را که جامعه برای خوشبخت شدن دیکته می‏کند، انجام داده بودم اما هیچ دلیلی برای ادامه زندگی نمی‏یافتم. نمی‏دانستم چرا زنده‏ام و چرا زنده بودنم می‏تواند مهم باشد. زندگی هیچ معنایی برای نداشت.2 این نویسنده تا مرز خودکشی پیش می‏رود ولی به‏ناگاه برای زندگی خود معناییی می‏یابد و دوباره به زندگی بر می‏گردد. معناداری زندگی یکی از نیازهای اساسی بشر است که بدون آن حتی تأمین بودن همه نیازهای دیگر نیز گره‏گشا نخواهد بود. چند سال پیش یک نظرخواهی عمومی در فرانسه صورت گرفت که نتیجه آن نشان داد 89% از شرکت کنندگان در این نظرخواهی اظهار داشتند که انسان «چیزی» لازم دارد که به خاطر آن زندگی کند و 61% اذعان داشتند که کسی یا چیزی در زندگی آنان هست که حاضرند به خاطرش بمیرند.3
این مطالعات نشان می‏دهد که «معنا جویی» در اغلب انسان‏ها یک حقیقت و یک نیاز اساسی است. هر انسانی و در هر جامعه‏ای اگر معنایی برای حیات خود نیابد، به بن‏بست و ناامیدی کشیده می‏شود. آنچه به افراد و جوامع، پویایی، حرکت و امید می‏دهد و آنان را به قله‏های موفقیت و سربلندی می‏رساند، معناداری حیات است.
ضرورت ارزشمندی معنا
معنا داری، ضرورت زندگی فردی و جمعی هست اما هر چیزی نمی‏تواند معنای حیات باشد. معنا باید چیزی ارزشمند و فراتر از خود زندگی باشد. اگر معنا، دلیل وجود و زنده بودن انسان است، باید چیزی فراتر از زنده ماندن باشد. اگر معنا عاملی برای زندگی کردن است، باید چیزی فراتر از زندگی کردن باشد. اگر معنا دلیل تلاش و کوشش است. باید آنقدر ارزشمند باشد که عمر و انرژی خود را صرف آن کنیم. اگر معنا عامل بردباری و تحمل سختی‏ها است، باید آنقدر مهم باشد که ارزش این همه تلاش و رنج را داشته باشد. اگر معنا می‏تواند مرگ را و مردن را توجیه کند، باید آنقدر ارزشمند باشد که انسان زندگی خود را فدای آن کند. معنای زندگی باید ارزشمند، پایدار و بدون تبعات منفی باشد. آنچه ارزشی پایین‏تر از خود حیات دارد و یا مساوی آن است نمی‏تواند معنای زندگی باشد. آنچه نابود شدنی است، نمی‏تواند معنای زندگی باشد و آنچه تبعات منفی داشته و عاقبت خوشی ندارد، نمی‏تواند معنای زندگی باشد. معنای زندگی برای آن نویسنده آمریکایی، تا پیش از رسیدن به همه آنچه آرزویش را داشت، دست‏یابی به خواسته‏ها و آرزوهایش بود و تا به آنها نرسیده بود، امیدوار بود، امیدوار و پویا بود اما وقتی به آنها دست یافت، ایستا و ناامید شد! چرا؟ چون معنایی که برای زندگی پیدا کرده بود، ارزش فراتر و پایدار نبود.
معنا، ضرورتی برای فرد و جامعه
ضرورت معنا را نباید فقط در فرد خلاصه کرد؛ جامعه‏ها نیز نیازمند معنا برای حیات خویش‏اند. هر جامعه‏ای برای بقاء خود و برای ماندگاری هویت خود نیازمند معنایی برای حیات اجتماعی خویش است. افراد به ناچار در جامعه زندگی کرده و خواهند کرد و حتی اگر جامعه‏ای نابود شود، جامعه دیگری شکل می‏گیرد. اما مهم این است که بتوان «هستی» و «هویت» آن را حفظ کرد. دقیقا اینجاست که حیات اجتماعی شکل می‏گیرد و معنای زندگی از قلمرو روان‏شناسی فراتر رفته و به جامعه‏شناسی نیز سرایت می‏کند. تداوم حیات اجتماعی و هویت اجتماعی نیز نیازمند معناداری آن است. جامعه تا وقتی زنده است که دلیلی برای حیات خویش داشته باشد و بداند چرا به وجود آمده و چرا باید بماند؟
افراد مسلمان هر جا که باشند در یک جامعه زندگی می‏کنند اما مهم این است که جامعه آنان هویت اسلامی داشته باشند. شیعه نیز هر جا که باشد درون یک جامعه زندگی می‏کند اما مهم این است که در یک جامعه شیعی با هویت شیعی زندگی کند. جامعه شیعی، یعنی جامعه‏ای که برای حیات اجتماعی‏اش معنایی بر خواسته از افکار و آرمان‏های خود داشته باشد. جامعه شیعی باید بداند چرا زنده است و به چه خاطر زندگی می‏کند و چرا باید به حیات اجتماعی‏اش ادامه دهد. این‏گونه است که جامعه شیعی زنده می‏ماند و به حیات اجتماعی خود ادامه می‏دهد.
معنای حیات اجتماعی شیعه
پیش از این گفتیم که معنای زندگی باید ارزشمند باشد. در مقیاس جوامع نیز همین امر صادق است. معنای زندگی برای برخی افراد و تمدن‏ها «لذت‏طلبی» است. برخی جوامع فقط در پی‏بهتر خوردن، بهتر آشامیدن، بهتر خوابیدن و بیشتر لذت بردن هستند. این معنای زندگی شایسته حیوانات است نه انسان‏ها. امام علی(ع) می‏فرمایدک من آفریده نشده‏ام همانند حیواناتی که همّشان علفشان است، خوردنی‏های لذیذ مرا به خود مشغول سازد.4 کسی که همش خوردن و شهوترانی کردن باشد، در دورترین حالت از خداوند قرار دارد.5
واقعیت این است که اینها امور ارزشمندی نیستند که بتوانند معنای زندگی انسان باشند. خداوند آفرینش را برای انسان آفرید و انسان را برای خودش. حال اگر انسان دنیا را معنای زندگی‏اش بداند، زیان کرده و شکست خواهد خورد. آنچه فراتر از انسان و همه آفرینش است، خداوند است. خدا عالی‏ترین معنا برای زندگی است؛ معنایی ارشمند بلکه ارزشمندترین، و پایدار بلکه تنها مفهوم پایدار هستی، و بی‏زیان بلکه سراسر خیر و برکت. برای رسیدن به خدا و خدایی شدن است که انسان به دنیا می‏آید و زندگی می‏کند و به خاطر آن تلاش می‏کند و در آن راه قدم می‏گذارد و به همین خاطر همه سختی‏ها را تحمل می‏کند و حتی حاضر است جان دهد. به همین جهت جامعه اسلامی و به‏خصوص جامعه شیعه موفق‏ترین جوامع در معنایابی است. لذت‏طلبی و قدرت‏طلبی نهایت معنایی است که جوامع مادی برای خود دارند؛ مفاهیمی ناچیز و ناپایدار و پر درد. از این رو چنین جوامعی «عاقبت» ندارند، به خلاف جامعه اسلامی که عاقبت از آن آنان است.6
خدا، معنایی است عام که مفاهیم خرد و کلان زیادی در طول آن و زیر مجموعه آن قرار می‏گیرند. وقتی خدا، معنای زندگی قرار گرفت، هر آنچه خدایی باشد می‏تواند به نوعی معانی جزئی‏تری برای حیات فردی و اجتماعی بشر باشند. انتظار و ظهور حضرت مهدی(ع) معنای حیات برای جامعه شیعه در دوران غیبت است. بدون این مفاهیم زندگی برای شیعه بی معنا و مفهوم است. حیات اجتماعی شیعه به عنوان یک جامعه مستقل و پویا، در گرو اندیشه مهدویت شیعی است؛ اگر این معنا از جامعه شیعی گرفته شود، هویت مستقلی نخواهد داشت. شیعه به خاطر «ظهور» زندگی می‏کند و به سمت ظهور حرکت می‏کند و اینجاست که مفهوم «انتظار» شکل می‏گیرد. معنای حیات انتظار را به وجود می‏آورد و به آن «جهت» می‏دهد و آن را از ایستایی و خمودی به پویایی و تحرک تبدیل می‏کند. همچنین شیعه به خاطر مهدی و ظهور او همه سختی‏ها و ناملایمات را تحمل می‏کند. مهدی و ظهور او و حضور او و دولت او، ارزش‏های والایی هستند که می‏توان به خاطر آن همه دشواری‏ها را تحمل کرد. مهدی معنای بلندی است که کشته شدن در رکابش برترین آرزوی آزادگان است. شیعه به خاطر مهدی زنده است و به خاطر مهدی زندگی می‏کند و به خاطر مهدی تلاش می‏کند و به خاطر مهدی همه سختی‏ها را تحمل می‏کند و حتی حاضر است به خاطر مهدی جان خویش را فدا کند. در طول تاریخ غیبت چه رنج‏هایی که شیعه متحمل شده، اما هرگز هویت و حیات اجتماعی خویش را از دست نداده است. آنچه شیعه را در میان این همه مشکلات زنده و بالنده نگه داشته، این است که مهدی معنای زندگی او است ؛ در غیر این صورت، شیعه می‏بایست سال‏ها و بلکه قرن‏ها پیش نابود و در فرهنگ‏های دیگر هضم شده باشد.
جالب اینجا است که حتی در زمان دیگر معصومین نیز آنچه حیات و هویت اجتماعی شیعه را حفظ می‏کرد، ظهور و انتظار مهدی(ع) بود. این که امامان معصوم(ع) پیش از تولد و غیبت حضرت مهدی(ع) شیعه را به ظهور او و عدالت گستری‏اش نوید می‏دادند، به همین جهت بوده است. نه تنها در دوران غیبت بلکه در زمان حضور دیگر معصومین(ع) نیز یاد و نام مهدی معنابخش حیات بوده است. نام و یاد مهدی امید دل‏ها، قوت قلب‏ها، و توان بدن‏ها برای حرکت به سوی آرمان الهی بشریت است.
________________________________________
1 .سوره مؤمنون، آیه 115.
2 .روانشناسی شادی: ص 13، با کمی تلخیص و تغییر.
3 .انسان در جستجوی معنا، ص؟؟؟.
4 .نهج البلاغه، نامه 45.
5 .خصال، شیخ صدوق، ص 630.
6 .قرآن کریم: «وَالْعَـقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (سوره اعراف، آیه 128)؛ أَلاَآ إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (سوره مجادله، آیه 22).
منبع: تبیان