وجود امام مهدى علیه السلام از دیدگاه عقل
امام مهدی (ع) - مکتب مهدویت
پرسش : برهان لطف چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : در تقریر برهان لطف بر وجود امام زمان (ع) ابتدا به مقدماتى اشاره مى کنیم:
1 - به یک جهت لطف به دو قسم تقسیم مى شود:
الف. لطف محصّل:
لطفى که با آن، مکلّف به اختیار خویش طاعت را بر مى گزیند.
ب. لطف مقرّب:
لطفى که مکلف با آن، به انجام واجبات نزدیک تر واز ارتکاب محرمات دور مى شود.
2 - متکلمان عدلیّه اعم از امامیه و معتزله، لطف را بر خداوند واجب مى دانند، زیرا او بندگان خود را عبث وبیهوده نیافریده است، لذا هر چه را که در رسیدن آنها به هدف مؤثّر است باید انجام دهد که از آن جمله لطف است.
قاعده لطف مقرّب ایجاب مى کند که در میان جامعه امامى باشد که محور حقّ بوده وجامعه را از خطاى مطلق باز دارد. از همین رو است که مى گوییم: اجماع حجّت است. قاعده لطف اقتضا مى کند که رئیسى در میان مردم باشد، رئیسى که نمى تواند نسبت به جامعه بى تفاوت باشد، تا اگر همه جامعه به بیراهه رفتند آنها را هدایت کند ونگذارد که امت، اجتماع بر باطل کنند.
صفّار به سند خود از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود: «إنّ اللَّه جلّ وعزّ أجلّ وأعظم من أن یترک الأرض بغیر إمام»؛ «همانا خداوند عزّوجلّ جلیل تر وعظیم تر از آن است که زمین را بدون امام رها کند.»( بصائر الدرجات، ص 485، باب 10، ح 3)

الطاف وجود امام غایب
1 - حراست از دین خداوند در سطح کلّى؛
مرحوم شریف العلماء مى فرماید: «به طور حتم وجود امام در زمان غیبت لطف است، واز جمله لطف آن حفظ شریعت ونفى اتفاق بر باطل وارشاد مردم به حق است».( کشف القناع، ص 148)
2 - تربیت نفوس مستعد؛
برخلاف تصور برخى که گمان کرده اند رابطه امام با مردم در زمان غیبت به طور کلّى قطع مى شود، ولى حق این است که این چنین نیست بلکه مطابق برخى روایات گروهى از افراد قابل ونفوس مستعدّ از نور وجود آن حضرت بهره مند مى شوند.
3 - وجود امام، سبب بقاى مذهب؛
جامعه شناسان وروانکاوان معتقدند که اعتقاد به وجود امام ورهبر هر چند غایب مى تواند اثر عمیقى در جوامع دینى وغیر دینى داشته باشد. در جنگ احد براى تضعیف روحیه مردم شایعه قتل پیامبر را منتشر کردند.
4 - تأثیر وجود الگو در پیشرفت بشر؛
از امتیازات اساسى ادیان الهى آن است که اگر بشارت به امرى مى دهند در ابتدا براى آن الگویى معرفى مى کنند تا مردم با توجه به او، خود را به کمال مطلق نزدیک کنند ومى دانیم که بهترین الگو، امام ومقتداى کامل وزنده است.
پرسش : اگر وجود امام لطف است، چرا در هر منطقه اى امامى وجود ندارد؟
پاسخ : اوّلاً: متکلمین در مباحث علم کلام اثبات کرده اند که در هر زمان بیش از یک امام نباید باشد، زیرا همان گونه که تعدد خدا صحیح نیست بلکه محال عقلى بوده ودر نظام تکوین فساد ایجاد خواهد شد تعدد امام نیز محال است، به جهت اینکه امام حقّ سلطه داشته، ومى تواند اعمال سلطه وتصرف کند واین با فرض تعدد منجر به فساد عالم خواهد شد.
ثانیاً: آن لطفى که براى امام عصر (ع) در نظر گرفته اند ودر جاى خود به آن اشاره کرده ایم با وجود یک امام معصوم تحصیل خواهد شد، لذا احتیاج به افراد متعدد در هر منطقه اى نیست. آرى آنچه که در هر منطقه به آن نیاز است وجود عالم به دین است.
پرسش : برهان عنایت چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : یکى از براهینى که بر وجود امام زمان (ع) استدلال مى شود برهان عنایت است.
عنایت در لغت به معناى اراده وقصد است ودر اصطلاح، تعریفات گوناگونى براى آن شده است.
شیخ اشراق مى گوید: «عنایت، احاطه حق تعالى به چگونگى نظام کلى وبه آنچه که تمام این مجموعه بر آن است مى باشد...».( اللمحات، سهروردى، ص 166)
فخر رازى مى گوید: «عنایت، یعنى علم خداوند به اینکه اشیا به چه حالتى باشند تا بر بهترین وکامل ترین وجه واقع شوند».( المباحث المشرقیة، ج 2، ص 516)
صدرالمتألهین مى گوید: «نظام معقول که نزد حکما عنایت نام دارد، مصدر همین نظام موجود است، پس این عالم موجود، در نهایت خیر وفضیلت ممکن است».( الحکمة المتعالیة، ج 7، ص 111)
وجوب وجود امام را از طریق برهان عنایت به دو بیان مى توان تقریر کرد:
1 - آفرینش هستى بهترین ونیکوترین نظام ممکن است. لازمه این گفتار، لزوم وجود امام در آفرینش است، وگرنه نظام، احسن نخواهد بود. لذا به همان دلیل وبرهانى که تکلیف وبعثت ضرورت دارد، وجود مستمر امام نیز ضرورت دارد.
2 - خداوند براى کمال یابى هر موجودى که در این عالم رنگ هستى مى گیرد همه نوع ابزار ضرورى وغیرضرورى را در اختیارش گذاشته تا به کمال برسد، چگونه ممکن است انسانى که در دامان همین طبیعت است از این قانون استثنا شده وارتقاى معنوى او نادیده گرفته شود.
پرسش : برهان فطرت بر وجود امام زمان علیه السلام را چگونه تقریر مى کنید؟
پاسخ : این برهان را با ذکر مقدماتى تقریر خواهیم نمود:
1 - روان شناسان تمایلات غریزى وفطرى انسان را به سه نوع تقسیم کرده اند:
الف. تمایلات شخصى از قبیل دوستى و... .
ب. تمایلات اجتماعى از قبیل همنوع دوستى.
ج. تمایلات عالى از قبیل حقیقت جویى وحسّ دینى وپرستش ورسیدن به کمال مطلق و....
2 - براى رسیدن به کمال مطلق ومعبود حقیقى، احتیاج به واسطه اى دارد که خود سفر کرده، تا بتواند انسان را دستگیرى کند. تمایل به این واسطه نیز در وجود انسان احساس مى شود.
3 - اگر تمایل وکشش به چیزى در انسان وجود دارد، باید آن چیز در خارج وجود داشته باشد، وگرنه وجودش در انسان لغو است. وبه عبارت دیگر، کشش وعشق انسان به کامل مطلق وانسان کامل معصوم که واسطه او در عالم خلقت است، از امور ذات الاضافه است، وتحقّق این امور بدون تحقّق مضاف الیه امکان پذیر نیست. نتیجه اینکه وجود امام به عنوان واسطه وصول به کمال مطلق ضرورى است.
حال اگر کسى سؤال کند که این کشش چگونه در انسان به وجود مى آید؟ در جواب مى گوییم هرگاه با عقل وفکر به این نتیجه رسیدیم که در عالم وجود، باید «واسطه فیض» موجود باشد که وجودش داراى آثار وبرکات چندى است انسان فطرتاً به او گرایش پیدا مى کند وبه همین جهت است که باید همیشه این انسان کامل، وجود خارجى داشته باشد.
پرسش : برهان واسطه در فیض چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : فلاسفه براى عالم، چهار مرحله ذکر کرده اند: عالم ربوبى، عالم عقل، عالم مثال، وعالم طبیعت. ونیز آنان به عقول ده گانه معتقدند که خداوند علت فاعلى وقریب عقل اول وعقل دوّم معلول عقل اوّل وهمچنین... ودر نهایت عقل دهم، علت فاعلى بر عالم مثال، وعالم مثال نیز علت عالم طبیعت وماده است، زیرا عالم، عالم اسباب ومسبّبات است وخداوند این نظام را بر اساس آن بنا نهاده است.
حال اگر کسى سؤال کند که چرا خداوند مستقیماً وبدون واسطه، عالم طبیعت را ایجاد نکرده است؟ در جواب مى گوییم به جهت آنکه بین عالم ربوبى وعالم مادّه سنخیّت وجود ندارد ولذا عوالم مختلف را به جهت برقرارى سنخیّت بین عالم ربوبى وعالم ماده وطبیعت، آفرید. از میان موجودات عالم مادّه، تنها انسان است که با عالم مثال سنخیّت دارد، وبراى ایجاد سنخیّت کامل، احتیاج به انسان کامل است، زیرا او واسطه فیض بر مجموعه انسان هاى دیگر است. ودر این زمینه فرقى بین فیض تکوین وتشریع نیست.
به عبارت دیگر همان گونه که قانون سنخیّت بین علت ومعلول ونیز نظام اسباب ومسببّات در عالم تکوین اقتضا مى کند که بین عالم ربوبى وعالم طبیعت عوالم دیگرى باشد تا فیض وجود از راه آنها کانالیزه شده وبه عالم طبیعت برسد، در مورد فیض معنوى خداوند وتصرّفات او در قلوب انسان نیز با واسطه انجام خواهد گرفت که همان وجود امام معصوم کامل است. البته فیض تشریع نیز از این کانال به انسان مى رسد.
از این بیان به خوبى معناى حدیث: «لولاک لما خلقت الأفلاک ولولا علىّ لما خلقتک ولولا فاطمة لما خلقتکما»؛ «[اى پیامبر!] اگر تو نبودى هرگز افلاک را خلق نمى کردم، و اگر على نبود هرگز تو را خلق نمى کردم، و اگر فاطمه نبود هرگز شما دو نفر را خلق نمى کردم.» روشن مى شود؛ زیرا وجود این انسان هاى از همه جهت کامل، سبب فیض الهى بر عالم ماده وافلاکند، وحضرت زهرا (ع) نیز حلقه وصل بین عالم عقل ونبوت با عالم امامت وانسان کامل است.
پرسش : برهان علت غایى چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : در علم کلام در مبحث افعال الهى به این نکته اشاره شده که افعال خداوند داراى هدف وغرض است، ولى هدف وغرض الهى همانند هدف انسان نیست؛ زیرا غایت افعال خداوند رسیدن به کمال نیست، خداوند کامل مطلق است ونقص ندارد تا بخواهد از طریق فعل خود آن را برطرف سازد، بلکه غایت افعال الهى به مخلوقات باز مى گردد وبه جهت استکمال مخلوقات است.
دلیل غایت مندى افعال خداوند آن است که فعل بدون هدف، عبث ولغو است وانجام چنین کارى از خداوند قبیح مى باشد. قرآن کریم نیز در تأیید هدفمند بودن افعال خداوند مى فرماید: «وَما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ»؛ «وآسمان ها وزمین وآنچه را میان آن دو است به بازى نیافریدیم.»( سوره دخان، آیه 38)
حکما وفلاسفه الهى مى گویند: «در قوس صعود از هیولى تا وجود محض، هر مرتبه عالى، غایت وثمره براى مرتبه دانى وپایین تر است. ونیز به اثبات رسیده که نتیجه، علت فاعلیت فاعل است. بنابراین، هر گاه در عالم خلقت، انسانى نباشد خلقت حیوان ووجود او لغو است و...».
از طرفى دیگر مى دانیم که هر فردى از افراد انسان ولو در صورت با افراد دیگر از انسان ها شبیه بوده، وهمگى از افراد نوع واحد منطقى به حساب مى آیند، ولى در واقع با یکدیگر اختلاف دارند. ولذا در روایتى از پیامبر (ص) مى خوانیم: «الناس معادن کمعادن الذهب والفضّة»؛ «جوهر انسان ها به مانند معادن طلا ونقره با یکدیگر متفاوت است.»( بحارالأنوار، ج 61، ص 65، ح 51)
بنابر این، انسان به مانند درختى است که میوه آن وجود انسان کامل است، واو کسى غیر از حجّت معصوم خدا در روى زمین نیست. ولذا در روایات مى خوانیم: «... لو بقیت الأرض بغیر إمام لساخت»؛ «اگر زمین بدون امام شود دگرگون خواهد شد.»( کافى، ج 1، ص 179، ح 10)
خلاصه اینکه انسان کامل -که از او به حجت خدا تعبیر مى شود- از آن جهت که علت غایى وجود انسان و... است، وجودش همیشه ضرورى است.
پرسش : با برهان امکان اشرف چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام استدلال مى شود؟
پاسخ : حکما مى گویند: وجود، حیات، علم، قدرت، رحمت وسایر کمالات از مبدأ فیّاض بر موجودات پایین نمى رسد مگر آنکه در مرتبه سابق، بر موجود اشرف رسیده باشد، همانند چراغى که نزد ما روشن است، ابتدا مکانى که نزدیک به اوست روشن مى شود، سپس دورتر از آن استفاده مى کند و... .
در امور غیر حسّى از قبیل وجود وحیات وعلم وقدرت وتمام کمالات که از ذات اقدس الهى تراوش نموده وبر ماهیّات امکانى تجلّى مى یابد، در ابتدا ماهیّاتى بهره مند مى شوند که در رتبه، اشرف واقدم از سایر ماهیّات هستند.
علامه طباطبایى؛ مى گوید: «معنا ومفهوم قاعده امکان اشرف آن است که ممکن اشرف باید در مراتب وجود اقدم از ممکن اخسّ باشد، لذا باید ممکنى که اشرف از اوست قبل از او موجود باشد...».
ملاصدرا در استدلال بر این قاعده مى گوید: «اگر ممکن اخسّ از طرف خداوند موجود شد باید قبل از او ممکن اشرف موجود باشد وگرنه در صورت تحقق، هم زمانى اشرف واخسّ لازم مى آید که دو چیز در یک مرتبه براى یک ذات از یک جهت از واجب لذاته صادر شود، که محال است. ودر صورتى که موجود اشرف بعد از موجود اخس وبه واسطه موجود شود لازم مى آید که معلول، اشرف از علت واقدم از او باشد، که این نیز محال است...».( نهایة الحکمة، ص 320و319)
مى دانیم که انسان، اشرف مخلوقات است، زیرا او اشرف از حیوان، وحیوان اشرف از گیاه وگیاه اشرف از جماد است. وبه حکم قاعده امکان اشرف، محال است وجود از مبدأ فیاض به جماد برسد قبل از آنکه در رتبه سابق، به حیوان رسیده باشد، وهمچنین به حیوان برسد قبل از آنکه در رتبه سابق به انسان رسیده باشد. ونیز محال است که وجود، حیات، علم، قدرت وجمال وجلال و... از مبدأ فیّاض بر افراد انسان برسد قبل از آنکه این کمالات به انسان کاملى که حجت خدا روى زمین است رسیده باشد.
بنابراین قاعده، مادامى که فردى از افراد بشر در خارج موجود است باید فردى به نام انسان کامل که از او به حجت خدا تعبیر مى شود روى زمین موجود باشد.
کلینى به سندش از امام صادق (ع) نقل کرده که فرمود: «الحجّة قبل الخلق ومع الخلق وبعد الخلق»؛ «حجت، قبل از خلق وبا خلق وبعد از خلق خواهد بود.»( کافى، ج 1، ص 177، ح 4)
ونیز مى فرماید: «لو لم یبق فى الأرض إلّا اثنان، لکان أحدهما الحجّة»؛ «اگر در روى زمین جز دو نفر کسى نباشد حتماً یکى از آن دو امام خواهد بود.»( همان، ص 179، ح 1)
پرسش : برهان مظهر جامع بر وجود امام زمان علیه السلام را چگونه تقریر مى نمایید؟
پاسخ : ابن ترکه در «تمهید القواعد» بر ضرورت وجود امام حىّ در هر زمان، به دلیلى به نام «برهان مظهر جامع» تمسّک کرده است که ما آن را به طور خلاصه در ضمن مقدماتى این گونه تقریر مى کنیم:
1 - انسان کامل داراى مقامى است که هیچ موجودى از موجودات جهانِ امکان هم وزن آن نیست.
2 - ذات واجب، به هیچ وصفى حتّى وصف اطلاق محدود نمى باشد، لذا اطلاق، وصف ذات نبوده بلکه عنوان آن مى باشد. وامّا اوّلین تعیّن وظهور او همان وحدت حقیقى است که داراى دو چهره واحدیت واحدیّت مى باشد.
3 - هویّت مطلقه خداوند چون در مقام ظهور، احکام وحدت بر آن غلبه دارد، لذا کثرت نه تنها مقهور بلکه محو مى گردد.
نتیجه: چون در وحدت ذاتى، مجالى براى اسماى تفصیلى نیست، زیرا که تفصیل نحوه اى از کثرت است وهر گونه کثرتى در آنجا مقهور است، ودر مظاهر تفصیلى اى که در عالم خارج ظاهر مى شوند واز اجزاى عالم اکبر شمرده مى شوند، احکام کثرت، غالب بر وحدت واحکام آن است، یعنى وحدت ذاتى در این مظاهر، ظهورى ندارد، پس فرمان الهى مقتضى صورتى اعتدالى است که در آن وحدت، ذاتى ویا کثرت امکانى بر یکدیگر غلبه نداشته باشد، تا آنکه بتواند براى حق، مظهرى از جهت اسماى تفصیلیه ووحدت حقیقیه آن باشد. وآن صورت اعتدال که از عدالت کبرا برخوردار است همان انسان کامل است که احاطه بر جمیع مراتب مطلقه ذاتى ومقیّده کونى دارد، واز یک سو به واحدیّت که در دایره عالم الوهیّت وفوق آن است مرتبط است واز دیگر سو به عالم طبیعت وابسته است.( تمهید القواعد، ص 172 ؛ تحریر تمهید القواعد، آیت اللَّه جوادى آملى، ص 555-548)
پرسش : برهان تجلّى اعظم چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : از جمله ادلّه عقلى که بر وجود امام زمان (ع) استدلال کرده اند برهان تجلّى اعظم است. وتقریر آن چنین است:
الف. تجلیّات که همان ظهورات است در قرآن وروایات به آن اشاره شده است، آنجا که خداوند مى فرماید: «کُلُّ یَوْمٍ هُوَ فِى شَأْنٍ»؛ «هر روز خداوند در شأنى است.»( سوره الرحمن، آیه 31)
ب. این تجلیات وظهورات، انفطار موجودات از ذات واجب الوجود است که همگى به نحو قیام فعل به فاعل به او قائمند.
ج. اسماى الهى معرّف صفات جمالى وجلالى ذات اقدس حقّند، واین اسما به اعتبار جامعیّت برخى بر برخى دیگر، فضیلت وبرترى دارند.
د. وجود اسم اعظم خداوند تجلّى اعظم لازم دارد که همان انسان کامل است که فردى از او شایسته تر نیست. وآن مظهر اَتَمّ وکعبه کلّ ومظهر اسم اعظم الهى در این زمان، خاتم اولیا حضرت مهدى (ع) است، ودیگر ابدال واوتاد کُمّل وآحاد وافراد غیر کمّل به فراخور حظّ ونصیبشان از تحقّق به اسماى حُسنا وصفات علیاى الهیه، به آن مرکز دایره کمال، قرب معنوى انسانى دارند.
پرسش : برهان تقابل قطبین چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : این برهان را با دو مقدمه بیان مى کنیم:
الف. خداوند متعال تجلیّات جمالى وجلالى دارد، ودر الوهیّت وتجلیّات وصفات خود کامل است.
ب. به مقتضاى تقابل بین قطبین ومحاذات بین قطب الوهیّت وتجلّى تام، وبین قطب عبودیّت ومتجلّى ومجلاى تام ولزوم سنخیّت بین این دو، لازم است که در روى زمین انسان کامل در عبودیّت ومتجلّیات الهى موجود باشد تا تجلّى اَتَمّ بدون مجلاى اَتَمّ لازم نیاید. واین انسان کامل کسى غیر از حجت خدا وخلیفه وولىّ او نیست که در اصطلاح فلسفه اشراقیون از او به «کلمه قدسیه الهیه» تعبیر شده ودر فلسفه مشّائیون از او به «عقل دهم» تعبیر مى شود. واوست که چگونگى خضوع وعبادت مناسب با شأن ومرتبه خداوند را مى داند وبه آن عمل مى کند، وچنین کسى جز حضرت حجة بن الحسن المهدى (ع) در این زمان نیست.
پرسش : قانون عدم تبعیض در فیض چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : نبوّت وامامت فیض معنوى است. از دیدگاه کلیمیان با مرگ حضرت موسى (ع) این فیض وارتباط بشر با عالم لاهوت قطع شد. ونیز پروتستان هاى مسیحى معتقدند که با به دار آویخته شدن حضرت مسیح (ع) ارتباط بشر با عالم لاهوت قطع شد.
اهل سنّت از فرقه هاى اسلامى نیز خود را از این فیض محروم کرده ومعتقدند که با فوت پیامبر (ص) این فیض قطع شده است. حال جاى این سؤال است که چرا امت اسلامى بعد از پیامبر اسلام (ص) از این فیض محروم باشد؟ مگر از امت هاى پیشین کمتر است؟ چرا خداوند متعال چنین فیضى -که همان ارتباط با عالم ربوبى توسط امام است- را به آنها نداده باشد.
شیعه امامیه این مشکل را حلّ کرده وبه این سؤال پاسخ داده است. امامیه مى گوید: این فیض از طریق وحى ونبوت گر چه با فوت پیامبر (ص) قطع شد ولى از طریق انسان کامل برقرار است که امروزه در وجود نازنین حضرت مهدى (ع) متبلور است.
پروفسور هانرى کربن استاد دانشگاه سوربن پاریس مى گوید: «به عقیده من مذهب تشیّع تنها مذهبى است که رابطه هدایت الهى بین عالم انسانیّت وخداوند را به طور مداوم حفظ نموده وولایت را به صورت زنده تا قیامت ثابت ومستمرّ نگاه داشته است...».( الشیعة، علامه طباطبایى؛، ص 15)
پرسش : برهان لزوم عقل بالفعل چگونه بر وجود امام زمان علیه السلام دلالت دارد؟
پاسخ : فارابى برهانى را اقامه کرده که قابل انطباق بر وجود امام زمان (ع) است. او مى گوید: «هر عضوى از اعضاى مدینه فاضله را صلاحیّت آن نیست که ریاست مدینه فاضله را بر عهده گیرد. رئیس مدینه فاضله نمى تواند هر کسى باشد، زیرا ریاست به دو چیز است: یکى آنکه شخص از حیث سرشت وطبیعت آماده آن مقام باشد. دیگر آنکه ملکه وهیئت ارادى چنان کارى را داشته باشد. چنین انسانى، انسان کامل است که بالفعل هم عقل است وهم معقول... . این رئیس هم معلّم است وهم مرشد وهم مدبّر...».( تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ص 438)
فارابى براى برپایى اجتماع، وجود معلّم را که همان امام است ضرورى مى داند. واین یکى از عقاید شیعه است که باید امام بر اجتماع، اشراف کامل داشته باشد. این فیلسوف بزرگ، امام را عقل بالفعل مى داند، یعنى انسانى که همه امکانات عقلى، طبعى وکسبى در وجود او در مرتبه کمال ونهایى به فعلیّت رسیده ودائم الاتصال به عقل فعّال است، بلکه خود به گونه اى عقل فعّال است. فارابى چنین شخصى را شایسته آن مى داند که در رأس جامعه قرار گیرد ومعلّم ومربّى وامام ورئیس باشد. در نظر او این گونه رئیسى در جامعه به منزله قلب است در بدن انسان.( ر.ک: آراء اهل المدینة الفاضلة، فارابى، ص 89)
پرسش : آیا مى توان از راه حساب احتمالات، وجود امام زمان علیه السلام را به اثبات رساند؟
پاسخ : مرحوم شهید صدر؛ در این باره مى فرماید: «قضیّه مهدى (ع) حقیقتى است که امت اسلامى در طول قرن ها با آن زندگى نموده است، وخصوصاً در طول هفتاد سال سُفرا ونوّاب خاص حضرت (ع) در خلال معاشرتشان با مردم به آن تذکّر داده اند، در حالى که هیچ کس در این مدت حرف خلافى از آنها نشنیده است. آیا انسان مى تواند باور کند که دروغى بتواند نه تنها در مدت هفتاد سال بلکه قرن ها دوام آورد، ویا چهار نفر به عنوان نایب آن حضرت (ع) بر او اتفاق داشته باشند بدون آنکه هیچ گونه شکّ وتردیدى براى کسى پدید آید، وبدون آنکه بین آن چهار نایب کمتر علاقه خاصى وجود داشته باشد تا مجوّز توافق بر کذب شود. از قدیم الایام گفته شده که ریسمان دروغ کوتاه است. ونیز منطق حیات وزندگانى ثابت مى کند که از جهت علمى وبه حساب احتمالات محال است که دروغى به این شکل بتواند دوام آورده واطمینان تمام امت را جلب نماید».( بحث حول المهدى (ع)، ص 110و109)
پرسش : آیا ادله عقلى، وجود امام زمان معینى را اثبات مى کند؟
پاسخ : در پاسخ باید گفت:
1 - ادلّه عقلى، تنها دلالت بر ضرورت ولزوم وجود امام کامل وقطب عالم امکان دارد، وبر امام زمان شخصى که همان مهدى موعود (ع) است دلالتى ندارد، ولى این ادله نظریه شیعه امامیه را در اعتقاد به وجود امام کامل ومعصوم، مورد تأیید قرار مى دهد، ولذا این ادله تنها بر نظر شیعه انطباق دارد.
2 - استاد حسن زاده آملى مى فرماید: «در این مقام دو نوع بحث لازم است: یکى کلّى ودیگرى شخصى. مقصود از کلّى اینکه براهین قطعى عقلى، بر وجوب وجود حجّتى قائم به طور دائم قائمند، وبه امتناع خلوّ عالم امکان از لزوم چنین واسطه فیض الهى حاکمند که «الامام اصله قائم ونسله دائم». ومراد از بحث شخصى اینکه برهان معرّف فرد نیست که جزئى نه کاسب است ونه مکتسب. لذا باید آن را از طریق دیگر شناخت، چنان که احادیث متظافر بلکه متواتر اهل عصمت ووحى، معرف شخص آن حضرتند».( نهج الولایه، ص 7و8)
3 - عرفاى اسلامى یکى از شرایط حتمى سلوک را، داشتن شیخ واستاد مى دانند، وآن بر دو قسم است: استاد عام واستاد خاص.
استاد عام آن است که به طور خصوص مأمور به هدایت نباشد ورجوع به او از باب رجوع به اهل خبره بوده باشد.
وامّا استاد خاص آن است که به طور خصوص منصوص به ارشاد وهدایت است وسالک را در هیچ حالى از احوال از مرافقت وهمراهى استاد خاص گریزى نیست.( رساله لب اللباب، ص 134و133)
این مطلب حتى نزد عرفاى اهل سنّت نیز ثابت است، زیرا آنها نیز به دو استاد یکى عام که از آن به قطب ومرشد ودیگرى خاص که همان واسطه فیض الهى وقطب عالم وجود امکانى است، تعبیر مى کنند. که اگر در عالم نباشد، عالم دگرگون مى شود، زیرا ثبوت ووجود عالم وابسته به اوست. از این رو است که مى بینیم عده اى از عرفاى اهل سنّت با آنکه معتقد به استاد عام ومرشد وپیر مرادند به وجود امام مهدى (ع) به عنوان قطب عالم امکان که انسان، با گذشتن از حقیقت نوریه ولائیه او به مقام کمال مطلق مى رسد اعتراف دارند از قبیل:
________________________________________
1 - عبدالوهاب شعرانى.( الیواقیت والجواهر، ج 2، ص 127)
2 - محیى الدین بن عربى.( فتوحات مکیه)
3 - جامى حنفى.( شواهد النبوة، ص 404)
4 - عطار نیشابورى.( ر.ک: ینابیع المودة، ج 3، ص 351و350)
5 - ملاى رومى.( همان)
ودیگران.
به تعبیر دیگر: ادله اى که ذکر شد بیانگر ضرورت وجود امام معصومى است که نزد عرفا از او به قطب دایره امکان تعبیر مى شود. وقطب، در عرفان در هر زمان یکى بیش نیست، واجتماع قطبین محال است. وچون جامع جمیع نشآت ومصداق اسم شریف «یا من لایشغله شأن عن شأن» مى باشد از خطا وسهو ونسیان مبرّاست چه رسد به گناه وعصیان. وچون حجاب اقرب است ومتحقق به حقیقت محمدیّه، همه ماسوى از مشکات نور او اقتباس مى کنند.( ر.ک: مقدمه قیصرى، فصل 12، رسالة فى التوحید والنبوة والولایة)
لازم به ذکر است که این اصطلاحات از متونآیات وروایات استفاده شده است. واژه قطب مى تواند یکى از این اصطلاحات باشد، امیرالمؤمنین (ع) در خطبه شقشقیّه براى خود تعبیر «قطب» را به کار برده است، آنجا که مى فرماید: «أما واللَّه لقد تقمّصها ابن أبى قحافة وإنّه لیعلم أنّ محلّى منها محلّ القطب من الرحى»؛ «هان! به خدا قسم -ابوبکر- پسر ابى قحافه رداى خلافت را پوشید در حالى که مى دانست جایگاه من در خلافت چون محور سنگ آسیا به آسیاست.»( نهج البلاغه، خطبه سوم)
پرسش : چه فایده اى در وجود امامى است که حافظ شرع وملّت نبوده واجراى احکام الهى نمى کند؟
پاسخ : گاهى سؤال مى شود: اگر قرار است که امام در پشت پرده غیبت باشد وبر کسى ظاهر نگردد ونیز متولى اقامه حدّ وتنفیذ حکم نگردد ومردم را به حقّ وجهاد با دشمن دعوت نکند، چه فایده اى در وجود اوست.
1 - غیبت امام به جهتى از ناحیه ما مى باشد، ولذا در ظهور او نیز عملکرد ما دخیل است.
2 - در عصر غیبت هرگز حدود الهى وتنفیذ احکام ودعوت به حق وجهاد با دشمنان تعطیل نمى گردد، بلکه بنابر توکیل عام از جانب امام زمان (ع) این امور به فقها واگذار شده است.
3 - امام گرچه غایب است ولى نسبت به احکام کلّى جنبه نظارتى داشته وحافظ مجموعه شریعت است. ولذا در صورتى که اجماعى بر خلاف حق تشکیل شود دخالت کرده والقاى خلاف مى نماید.
4 - وجود امام آن گونه که در جاى خود گفته شد واسطه فیض الهى وعلت غایى خلقت است، وبدون او زمین مضطرب خواهد شد، ولذا او واسطه تکوین نیز مى باشد.
5 - امام، گرچه از انظار عموم مردم غایب است ولى نسبت به نفوس قابل هدایت باطنى دارد، او هر نفسى را که قابل هدایت ببیند از راه باطن او را به حقّ وحقیقت رهنمون خواهد ساخت.
منبع: تبیان