معجزه اراده ها در تحقق ظهور
 
سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمد مهدی میر باقری
تکامل تاریخ اجتماعی بشر را با رویکردهای مختلف تاریخی، به صورتی متفاوت تحلیل کرده اند. بعضی از تحلیل ها کاملاً جبری است و این جبر هم، گاهی مادی و گاهی جبر الهی است.

الف. جبر مادی
 
مثلاً ماتریالیسم تاریخی مارکسیست ها، نظریه ای بود که تکامل تاریخ را به جبر مادی برمی گرداند. در این نظریه، تکامل اجتماعی انسان، ظهور تکامل ماده است که در یک فرایند جبر تاریخی اتفاق می افتد.در این جبر تاریخی، اراده های انسانی، تابع تحولات تاریخی ماده هستند؛ آنها اراده های انسانی را می سازند. در این نظریه، تحولات جامعه مبتنی بر تحولات مادی رفتار، اراده و مطالبات انسان است. به عنوان نمونه، فرض کنید در دوره ای که ابزار وجود ندارد و انسان ها به صورت مشترک با هم زندگی می کنند، وقتی که ابزار تولید شود، روابط اجتماعی هم تغییر می کند، به این نحو که ابزار تولید، نوع دیگری از رفتار را در انسان شکل می دهند و به تعبیر شهید مطهری انسان، بازیچه ابزار تولید می شود و این ابزار تولید هستند که طبقات اجتماعی را شکل می دهند، تضاد طبقاتی را در جامعه به وجود می آورند، تاریخ را پیش می برند و در یک فرآیند جبری به دوره ای می رسند که از آن به عنوان جامعه موعود یا «کمون ثانویه» یاد می کنند. در این نظریه، حتی کسانی که نابغه هستند نیز همه ظرفیت هایشان تابع تکامل ماده و روابط اجتماعی است، یعنی روابط اجتماعی است که در نوابغ و فیلسوفان و هنرمندان انعکاس پیدا می کند.

ب. جبر الهی
 
یک نگاه دیگر، این است که ما عالم ماده را ظهور و تجلی عالم غیب بدانیم و بگوییم عالمی که ما در آن زندگی می کنیم تجلی عالم الهی است و یک نوع جبر الهی بر عالم حاکم است و ما هیچ اختیاری نداریم. این جریان اراده الهی است که بر عالم حکومت می کند و تکامل تاریخ و نقش اراده های انسانی در تحولات تاریخی نادیده گرفته شده است.

ج ) اراده الهی و اراده بشری، با هم
 
اما نگاه درست به تکامل تاریخ اجتماعی انسان - که بر اساس معارف قرآن و اهل بیت (ع) می باشد. این است که تکامل اجتماعی انسان در عین این که مستند به اراده خداوند است، به گونه ای نیست که اراده های انسانی در آن مجبور باشند و در یک مسیر جبری به سمت تکامل تاریخ حرکت کنند.
به تعبیر دیگر اصل آفرینش، هم از کارهای خدای متعال است و تکامل آفرینش هم از کارهای خدای متعال می باشد: (ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی) (1) لذا تکامل انسان و تکامل تاریخ اجتماعی انسان و هدایت انسان به سمت کمال با ربوبیت الهی واقع می شود.
 
یعنی این جور نیست که یک تکاملی باشد که مستند به خود دستگاه آفرینش باشد، بلکه تکاملی است که از بیرون برای دستگاه آفرینش رقم خورده است. به تعبیر دیگر، آن اراده ای که اراده محوری در تکامل عالم است، اراده حضرت حق و ربوبیت اوست و هیچ چیزی هم در برابر آن اراده نمی تواند مقاومت کند و مسیر کلی عالم را تغییر بدهد. اما معنای این حرف، این نیست که در درون حرکت عالم به سمت کمال، برای اراده مخلوقات و به ویژه برای اراده های انسانی، نقشی در نظر گرفته نشده باشد. سهم اراده انسانی در تغییر مسیر عالم، نه اراده صد درصدی می باشد - به طوری که بتواند در مسیر حرکت انسان ها انحراف اساسی ایجاد کند - و نه مجبور مطلق هستند که جبر پیش بیاید. بلکه اراده های انسان حضور دارند و این اراده ها علاوه بر این که در قالب اراده های فردی اعمال می شوند، شکل اراده های اجتماعی هم به خودشان می گیرند و اراده ها با هم، هم سویی پیدا می کنند و از همراهی آنها، همدلی، هم فکری و همکاری پیدا می شود و در نتیجه، جوامع شکل می گیرند و اراده های اجتماعی تحقق پیدا می کنند.
اراده های انسانی وقتی هم سو و هم جهت شوند، رفتار اجتماعی را شکل می دهند و جامعه را ایجاد می کنند و در حرکت تاریخ نقش بازی می کنند به همین خاطر است که اراده های انسانی می توانند صورت حق یا باطل پیدا کنند. یعنی جوامعی را شکل بدهند که مسیرشان مسیر حق یا باطل باشد به عبارت دیگر، اراده های انسانی می توانند در مسیر پرستش و بندگی قرار بگیرد و یا در مسیر پرستش و بندگی انحراف ایجاد کنند. و جریان استکبار را به یک جریان تاریخی و اجتماعی تبدیل کنند. و این معنای نقش اراده انسان در حرکت تاریخ است. اما این اراده های انسانی که ما برای آنها در تاریخ نقش قائل می شویم، اراده های هم سطح و هم عرض نیستند، بلکه اراده ها دارای سطوحی متفاوت هستند و به واسطه نقشی که بر عهده دارند در جبهه حق یا در جبهه باطل، نظام خاصی را ایجاد می کنند.
نکته دیگری که باید در اینجا به آن اشاره کرد، این است که در عالم، اراده هایی وجود دارد که در تحولات تاریخی نقش محوری دارند. مثلاً برخی اراده ها از جمله اراده های معصومین (ع) در جبهه حق، محور پرستش و توحید است: «بنا عبد الله بنا عرف الله، لولانا ما عبدالله؛ (2) به واسطه ما خداوند پرستش می شود، به واسطه ما خداوند شناخته می شود، اگر ما نباشیم خداوند پرستش نمی شود.» اراده اولیای الهی بر محور اراده نبی اکرم (ص) و اهل بیت (ع) محور اصلی اراده های انسانی است و اراده های انسانی را در مسیر پرستش خداوند مدیریت و رهبری می کند. همان طور که در دستگاه باطل نیز اراده هایی که خوی استکباری دارند، با هم، هم جهت می شوند و جامعه تاریخی باطل را مدیریت می کنند.
بنابراین بر اساس معارف اهل بیت (ع) اراده های انسانی در تاریخ نقش بازی می کنند و جریان تاریخی حق و باطل را شکل می دهند و سرانجام طبق وعده حتمی خداوند، اراده های اجتماعی جبهه حق با امداد الهی بر جبهه باطل غلبه پیدا می کند و بعد از این پیروزی، عصر ظهور و رجعت و قیامت و پس از آن مراحل بعدی عالم اتفاق می افتد. پس نقش اراده های انسانی در عالم، یک نقش قطعی است.
طبق این نظریه، این طور نیست که یک جبر الهی بر عالم حاکم باشد؛ بلکه اراده الهی، محور اصلی حرکت عالم هست و بعد از آن، اراده انسانی در حرکت عالم دخالت دارند.
البته این اراده ها همگی نسبت به سرپرستی خداوند نقش طبعی دارند ولی نسبت به حوزه ای که حوزه تصرف خودشان هست، واقعاً می تواند دخالت کنند. مثلاً وجود مقدس نبی اکرم (ص) در درجه بالایی از مقام بندگی هستند، و در این مقام از روی اختیار عمل می کنند نه از روی جبر.
بر اساس این نگاه، ما باید ببینیم این اراده ها چه سطحی از مأموریت را بر عهده دارند. در این جا باید دقت کنیم تا به انحرافی که برخی افراد به آن دچار شده اند گرفتار نشویم، چون برخی مدعی هستند که جریان عصر ظهور، جریان تکامل اراده های انسانی است. یعنی بشریت با تجربیات و رشد عقلانیت خودش کم کم به کمال می رسد و آنچه به عنوان دوره ظهور و وجود مقدس امام زمان (عج) از آن یاد می شود، نماد دوره کمال اختیارات انسانی است؛ نقطه اوج انحراف این افراد این است که برای اراده ولی خدا در این زمینه هیچ نقشی قائل نیستند. همان طور که نظریه پردازان جامعه شناسی در فرایند اصلاحات و ایجاد توسعه مادی گفته اند که برنامه ریزی ها باید در لایه های عمیق اجتماعی اتفاق بیفتد، عصر ظهور هم همین طور است. یعنی اصلاحات از لایه های عمیق اجتماعی اتفاق بیفتد، عصر ظهور هم همین طور است. یعنی اصلاحات از لایه های عمیق اراده های انسانی شروع می شود و همه اراده ها به نقطه عدل - که اراده ولی خداست. روی می کنند و همه کرامت های انسانی حول محور بندگی و توحید شکل می گیرد.
پس اگر ما عصر ظهور را عصری بدانیم که تحولات حقیقت توحید در عالم محقق می شود. این حقیقت از عالم بالا اتفاق می افتد و این ظهور که از عالم بالا اتفاق می افتد ناشی از نزدیک شدن اراده های انسانی با عالم الهی به واسطه وجود مقدس امام زمان (عج) می باشد.
بنابراین نکته ای که قابل تأمل است این است که اگر گفته می شود اراده های انسانی در ظهور نقش دارند به این معنا نیست که اراده های ما محور ظهور باشند، بلکه نظام اراده های ما محوریت امام زمان (عج) بستر ظهور را فراهم می کنند. به عبارت دیگر، درخواست و طلب دسته جمعی و دعای دسته جمعی اراده ها با محوریت درخواست امام زمان (عج) مبدأ تکامل اجتماعی است و دعای امام زمان (عج) تکمیل کننده بقیه دعاها می باشد، پس طلب جمعی مبدأ تحقق ظهور است.

پی‌نوشت‌ها:
 

1. سوره طه / 50.
2. شیخ صدوق، التوحید، ص 152.
 
منبع: نشریه امان، شماره 36.