مهدویت و امامت

غیبت امام زمان(عج)

آغاز غیبت امام عصر(عج) مىتوانست بحرانى در میان شیعیان ایجاد کند و موجب شگفتى و سرگردانى آنان گردد; اما این امر اتفاق نیفتاد، زیرا رسول خدا و ائمهى معصومین از همان آغاز همراه با معرفى امام مهدى(عج) به مسلمانان، وقوع غیبت آن حضرت و کیفیت آن را هم گزارش نموده بودند تا پذیرش آن از سوى آنان آسان گردد. خصوصاً آنکه عسکریین (امام هادى و امام عسکرى (علیهما السلام ) با کاهش ارتباط مستقیم خود با شیعیان و گسترش و تقویت نهاد وکالت، آمادگى لازم پذیرش این امر را بیش از پیش فراهم ساختند.

در این نوشتار به بررسى برخى از مباحث غیبت آن حضرت و علل آن پرداخته مىشود.

آیا مسئله غیبت مختص به امام زمان(عج) است؟

اکبر اسد علیزاده

مسألهى غیبت مختص به امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ نیست. طبق بیان قرآن کریم و روایات فراوان، تعدادى از پیامبران گذشته، از جمله: صالح، یونس، موسى، عیسى و خضر(علیهم السلام) نیز به عللى، همچون امتحان امت خود، غیبت اختیار کرده، از انظار مردم پنهان شدهاند!

ابوبصیر مىگوید:

از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که مىفرمود:[1] رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مىگوید: تمام غیبتهاى پیامبران، در زندگى قائم ما اهلبیت نیز مو به مو جارى است. عرض کردم، آیا قائم شما از اهل بیت است؟ حضرت فرمود: اى ابوبصیر، او پنجمین فرزند پسر موسى کاظم(علیه السلام)و فرزند بانوى کنیزان عالم است. غیبتش چندان طولانى مىگردد که اهل باطل دچار تردید مىشوند; سپس خداوند او را ظاهر کرده، شرق و غرب جهان را به دست او مىگشاید و عیسى بن مریم از آسمان فرود مىآید و پشت سر او نماز مىگزارد; زمین با نور خداوند منور مىگردد و جایى در روى زمین باقى نمىماند که در آن غیر از خداوند ـ عزوجلّ ـ پرستش شود; همهى ادیان باطل از میان مىروند و فقط دین خدا مىماند، هر چند مشرکین نپسندند!

نمونهاى از غیبتهاى گذشته

1. غیبت حضرت خضر:

به تصریح قرآن کریم، حضرت موسى(علیه السلام) در دوران غیبت حضرت خضر(علیه السلام)از علم او بهرهمند مىشد; او با این که از دیدگان پنهان بود، هرگز از حوادث و اوضاع زمان غفلت نداشت و توسط ولایت و اختیاراتى که خداوند به او داده بود، در اموال و نفوس تصرف و اوضاع را طبق مصالحى رهبرى مىنمود.

داستان وى با حضرت موسى(علیه السلام) در قرآن کریم[2] ذکر شده است.

2. غیبت حضرت موسى بن عمران(علیه السلام):

طبق تصریح قرآن کریم، حضرت موسى(علیه السلام)چهل روز تمام از بنى اسراییل دورى گزید[3] و بعد از سپرى شدن این زمان، دوباره به سوى قومش بازگشت.

3. غیبت حضرت یونس(علیه السلام):

وقتى قوم حضرت یونس بر مخالفت خود افزودند واو را سرزنش کردند، آن حضرت از میان آنها بیرون رفت، به طورى که هیچ کس نمىدانست او کجاست!

طبق تصریح قرآن کریم، حضرت یونس مدتى در شکم ماهى محبوس و از دیدگان امت خود پنهان بود.[4] خداوند او را بنابر مصلحتى در شکم ماهى زنده نگهداشت، سپس او را بیرون آورد و سالم به سوى قومش بازگردانید!

4. داستان غیبت حضرت عیسى(علیه السلام):

یهود و نصارى برکشته شدن وى اتفاق دارند، امّا خداوند مىفرماید:

(وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِى شَکّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْم إِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً);[5] و گفتارشان که ما مسیح عیسى بن مریم، پیامبر خدا را کشتیم، در حالى که نه او را کشتند و نه به دار آویختند، لکن امر بر آنها مشتبه شد و کسانى که در مورد (قتل) او اختلاف کردند، از آن در شک هستند و به آن علم ندارند و تنها از گمان پیروى مىکنند و قطعاً او را نکشتند.

عیسى بن مریم هم اکنون زنده وغایب است و طبق روایات، در زمان ظهور مهدى ـ روحى فداه ـ از آسمان به زمین فرود مىآید; چنان که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) فرمود:

یلتفتُ المهدیّ و قد نزلَ عیسى بنُ مریمَ کانما یقطُرُ من شعرهِ الماءُ فیقولُ المهدیُّ: تقدّم صلّ بالنّاس فیقُولُ عیسى: امّا اُقیمتِ الصّلوةُ لکَ، فیصلّى خلفَ رجل من وُلدى[6]; مهدى متوجه مىشود که عیسى فرزند مریم از آسمان فرود آمده و گویى از موهاى سر و صورتش آب مىریزد، مهدى ـ روحى فداه ـ به او مىگوید: جلو بایست و با مردم نماز بخوان; حضرت عیسى(علیه السلام)مىگوید: نماز باید به وسیلهى شما اقامه شود; پس عیسى پشت سر مردى از فرزندان من مىایستد و نماز مىخواند.

5. داستان حضرت صالح(علیه السلام):

حضرت صالح از پیامبران عظیمالشأن است و نام مبارکش 9 بار در قرآن آمده و از حیث زمان بعد از نوح و قبل از ابراهیم(علیهم السلام) بوده است.

حضرت صالح(علیه السلام) بر قوم ثمود، که مردمى بتپرست بودند، مبعوث شد. ایشان مدتى از نظر قومش غایب شد، حضرت صالح در روز غیبت مردى کامل و داراى شکمى هموار، اندامى زیبا، و محاسنى انبوه، گونههاى کمگوشت، میانه بالا و متوسط القامه بود، پس از غیبت و بازگشتن به سوى قوم خود، تغییر کرده بود، او را نشناختند و به سه دسته شدند:

1. دستهاى منکر وى شدند;

2. دستهاى مشکوک بودند;

3. دستهاى نیز یقین داشتند که او صالح پیغمبر است.

صالح(علیه السلام) نخست به دستهاى که دربارهى وى مشکوک بودند برخورد نمود و فرمود: من صالح هستم، ولى مردم او را تکذیب کردند، دشنامش دادند و آزارش رساندند و گفتند: ما از تو به خدا پناه مىبریم، صالح پیغمبر شکل تو نبود.

سپس نزد منکرین آمد. آنها نیز سخن او را نپذیرفتند و سخت از وى دورى کردند!

آن گاه از کنار گروه سوّم که اهل یقین بودند گذشت و به آنها گفت: من صالح هستم. آنها گفتند: راست مىگویى خبرى به ما بده که بدان وسیله شک نکنیم! و بدانیم تو صالح هستى، چه ما تردید داریم که خالق متعال بتواند انسان را در هر صورتى که مىخواهد، تغییر دهد!

صالح گفت: من همان صالح هستم که ناقه را براى شما آوردم. گفتند: درست مىگویى، منظور ما نیز پرسش از همین مطلب بود، ولى بگو بدانیم ناقه چه علایمى داشت؟

صالح گفت: علامت ناقه این بود که یک روز براى خوردن آب به آبشخور مىرفت و روز دیگر آن را براى شتران دیگر مىگذاشت. گفتند: درست گفتى، ما به خدا و آنچه تو از نزد او آوردهاى ایمان داریم...[7]

6. داستان غیبت ذو القرنین:

قرآن کریم در سورهى کهف، آیات 83 ـ 96 داستان مشروحى دربارهى ذوالقرنین دارد و صفات ممتازى را براى او برمىشمرد; امّا بیان نشده که ذوالقرنین کیست، و فقط در بسیارى از روایات اسلامى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصومین(علیهم السلام)نقل شده است که: او پیامبر نبود، بلکه بندهى صالحى بود.[8]

جابر بن عبدالله انصارى مىگوید:[9]

از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) شنیدم که فرمود: همانا ذو القرنین بندهى صالح خدا بود و خداوند او را براى بندگانش حجت قرار داده بود، ذو القرنین مردم را به طرف خدا دعوت و آنها را به تقوا و پرهیزکارى امر مىکرد; امّا مردم ضربتى به سمت راست سرش زدند و او مدتها از نظر مردم غایب شد! غیبتى آن چنان طولانى که گفتند: مرده، یا هلاک شده و معلوم نیست در کدام وادى سرگردان است! امّا ذوالقرنین، پس از غیبت طولانى، مجدداً به طرف قومش بازگشت. این بار نیز مورد حمله قرار گرفت و آنان دومین ضربه را به سمت چپ سرش زدند!

سپس حضرت فرمود:

آگاه باشید، که در میان شما کسى هست که همان روش و سنّت ذوالقرنین را دارد. خداى ـ عزّوجلّ ـ سبب و امکانات همه چیز را براى ذوالقرنین فراهم کرد و قدرتى در زمین به او داد که او شرق و غرب را در نوردید; امّا به زودى سنّت و روش ذو القرنین در قائم از اولاد من جارى خواهد شد و قائم، شرق و غرب عالم را زیر فرمان حکومت خود مىآورد. در اطراف جهان کوه و دشت و بیابانى نیست که ذو القرنین در آن قدم نهاده باشد، مگر این که مهدى در آن قدم خواهد گذاشت، (و آن را زیر چتر حکومتش خواهد کشید) همهى گنجها و معادن زمین را خداوند براى قائم ظاهر مىکند و او را به وسیلهى ترسى (که در دل دشمنان مىافکند) یارى خواهد کرد. قائم، جهان را پر از عدل و داد مىکند، همان طورى که از ظلم و جور پر شده است.

به نمونههاى دیگرى از غیبت نیز مىتوان اشاره کرد از جمله:

7. غیبت ادریس(علیه السلام)

که سرآغاز همهى غیبتها بود و ظهور او بعد از دشوارىهاى زیاد شیعیانش و مژده دادن فرج و قیام قائمى از فرزندانش که نوح بود.[10]

8. غیبت ابراهیم(علیه السلام)

که همانند غیبت قائم ما ـ صلوات الله علیه ـ است و بلکه از آن عجیبتر; زیرا خداى تعالى نشانهى ابراهیم را از همان هنگام که در رحم مادرش بود نهان ساخت، تا آن که موقع ولادتش شد.[11]

9. غیبت یوسف(علیه السلام)

که بیست سال به طول انجامید که سه روز آن را در چاه و چند سال آن را در زندان و باقى آن را در امارت گذراند.[12]

چرا حضرت مهدى (عج) از دوستان هم غایب هستند؟

بهروز محمدى منفرد

اخبار معصومین حکمتهاى گوناگونى، از جمله ترس از جان، نبودن بیعت کسى بر گردن حضرت، ستمپیشگى مردمان و... براى غیبت برشمردهاند، ولى به نظر مىرسد این حکمتها جز برخى، بیانگر علت غیبت حضرت از عموم مردم باشند; امّا در فلسفهى پنهان بودن حضرت از دوستان، پاسخهاى رهگشایى به نظر مىرسد:

1. نمىتوان گفت همواره رخسار حضرت براى دوستان ایشان هم پشت نقاب غیبت است; زیرا:

الف) در کتابهاى معتبر، موارد متعددى از تشرّفات دوستان به محضر حضرت ذکر شده است.[13]

ب) چه بسا اولیا و دوستان حضرت، محضر آن امام همام را درک کرده، ولى خبر آن را پنهان کردهاند.

آرى اولیاى الهى و دوستان آن حضرت، همواره توفیقات و درجات خود را پنهان کرده، و مجاز به آشکار نمودن آنها نیستند.

•        هر که را اسرار حق آموختند مهر کردند و دهانش دوختند

•        مهر کردند و دهانش دوختند مهر کردند و دهانش دوختند

ج) شاید اولیا حضرت را زیارت نمایند ولى آن بزرگوار را نشناسند.

د) اولیا و خاصان معصوم نیستند; از این رو، شاید قصور و کوتاهىهایى از آنان سرزده و موجب شده است که حضرت، خود را از آنان مخفى نماید.

2. یکى از حکمتهاى آفرینش انسان، آزمودن[14] اوست و خداوند این سنّت را بر اولیا و خاصان درگاهش، همانند ابراهیم، ایوب، یعقوب، یونس و.... نیز مقدر فرمود، تا پرورش یابند و استعدادهاى نهفتهى ایشان به فعلیت برسد و به عالىترین درجات و مقامات معنوى و معرفتى نایل آیند.

آیا مردم گمان مىکنند اگر گفتند ایمان آوردیم رها شده، آزمایش نمىشوند؟[15]

صبر و تحمل مشقات غیبت و تردید نداشتن در آن، از آزمایشهاى سخت است. چنانکه شیخ طوسى مىفرماید:

بنا به فرمودهى پیشوایان اسلام، آزمایش به وسیلهى غیبت حضرت مهدى، از سختترین آزمایشهاى الهى است.[16]

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

جز این که خداوند دوست دارد تا شیعه را بیازماید.[17]

هیهات، هیهات، لا یکون فرجنا حتى تغربلوا، ثم تغربلوا ثم تغربلوا; هیهات، هیهات، فرج نخواهد رسید تا شما غربال شوید. [18]

امّا رهآورد پنهان بودن حضرت از دوستانى که از آلودگىها و پلیدىها پاک هستند، دل باختن دوستان به آن حضرت، تعمیق پیوند عاطفى با ایشان و، در نتیجه، نزدیکتر شدن به حضرت حق و درک کمالات روحى است.

اولیاى الهى با تحمل درد فراغ حضرت، مشکلات غیبت، و انتظار دیدار ایشان، قدر و منزلت حضرت را شناخته و مرغ دلشان در آسمان لاهوتى به پرواز درمىآید و براى نزدیک شدن به خداوند از فرشتگان پیشى مىگیرند.

امام صادق(علیه السلام) فرمودند:

نزدیکترین حالت بندگان به خداوند، زمانى است که حجت خدا را از دست داده باشند و او براى آنان ظاهر نباشد; آنان از او محروم باشند، در حالى که مىدانند او وجود دارد و حجت خدا بر آنان تمام باشد; در چنین زمانى، باید منتظر فرج و گشایش در هر صبح و شام باشند.[19]

3. خداوند تبارک و تعالى افعالش حکیمانه بوده، از بیهوده کارى برحذر است; امّا گاه فلسفهى آفریدهها و اوامر او بر همگان آشکار مىگردد و گاه، فلسفهى افعال و دستورهاى حضرتش، همانند علت بسیارى از فروعات، بر انسانها پنهان مىماند; زیرا چه بسا مصلحت در آشکار نشدن علت بوده و یا اینکه بشر، شرایط و استعداد پذیرش این فلسفهها را نداشته باشد و یا دانستن آنان آثار منفى به بار آورد.

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ);[20] اى کسانى که ایمان آوردهاید، ازچیزهایى سؤال نکنید که اگر براى شما روشن گردد شما را ناراحت مىکند.

از این رو خداوند که خیر حکیم على الاطلاق است، گاه مصلحت را در آشکار نشدن علت بسیارى از افعال و دستورهاى خود مىداند; دراین صورت پرسیدن از این علتها نه تنها مصلحت ندارد، بلکه مذموم است و باید امر آن را به خدا واگذار کرد.

(وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ);[21] پروردگار تو هر چه را بخواهد مىآفریند و هر چه را بخواهد برمىگزیند.

گفتنى است ندانستن فلسفهى چنین ایدهها و افعالى نباید خدشهاى بر باورداشت آنها وارد آورد.

از سوى دیگر شیعه بر این باور است که یکایک امامانش، معصوم و مصون از گناه و اشتباه هستند و تمام رفتار و کردارشان، اطاعت از دستورهاى حکیمانهى الهى است.

مىتوان گفت شاید خداوند مصلحت را در آن دیده است که فلسفهى استتار حضرت از اولیا، به صورت رازى در نزد حضرت حق ـ جل جلاله ـ و آن امام همام بماند و هنگام بیرون آمدن حضرت از پشت ابر غیبت بر ما آشکار گردد.

امام صادق(علیه السلام) فرمودند:

به درستى که وجه حکمت در این باره روشن نمىگردد، مگر پس از ظهور حضرتش; چنان که وجه حکمت کارهاى خضر از سوراخ کردن کشتى، کشتن نوجوان تا برپا داشتن دیوار شکسته، براى موسى(علیه السلام) روشن نشد، مگر پس از آن که از هم جدا گشتند; و چون خداى تبارک و تعالى حکیم است، تصدیق مىکنیم که کارهاى او حکیمانه است، هر چند وجه آن براى ما روشن نگردد. اى پسر فضل، این امرى از امور خداى تعالى و سرّى از اسرار الهى و غیبى از غیوب است.[22]

آرى مسألهى غیبت حضرت از اولیا امرى حکیمانه از جانب خداى تعالى است و پنهان ماندن فلسفهى آن، امر حکیمانهى دیگرى است و سزاوار است آن را به خداوند تبارک و تعالى واگذار نماییم و منتظر بمانیم تا با ظهور حضرت، علت آن بر همگان روشن شود.

4. ظهور حضرت براى اولیا زمانى لازم است که در غیبت از او بهرهاى نبرند; امّا دوستان حضرت در دوران غیبت هم از وجود با برکت آن امام بىبهره نیستند و همواره با توسلات، ارتباطات معنوى خود را با حضرت حفظ نموده، از او بهرهمند مىشوند.

5. افزون بر آن، شناخت و ارتباط معنوى و عاطفى دوستان نسبت به حضرت به گونهاى است که همواره خود را پیش روى آن امام(علیه السلام)مىبینند و گویا وجود مبارک آن حضرت را درک مىکنند و با ندیدن ایشان هیچ گونه شک و تردیدى براى آنان حاصل نمىشود و از معرفتشان نسبت به حضرت حجت(علیه السلام) کاسته نمىگردد.

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

و البته خداوند مىدانست که اولیایش به تردید نمىافتند و اگر مىدانست که آنها به تردید مىافتند، حجت خود را چشم بر هم زدنى از آنان مخفى نمىداشت.[23]

پاسخهاى دیگرى نیز به این پرسش داده شده است که در این نوشتار مجال پرداختن به آنها نیست.[24]