امام مهدی (عج) از منظر صدر المتالهین
حسین علی سعدی
عالمان، مرزبانان، کیان عقیدتی امّت و حافظان گوهر انساین در برابر شبهات و شهوات اند و راز و رمز عظمت آنان از منظر دین و در نگاه مردم، در همین نکته نهفته است. تکریم «عالم» ارج نهادن به انسانیت و احترام به حقیقت است و ارج و اوج هر فرهنگ و مکتبی، وامدار عظمت و عمق فکری و صمیمیت و صداقت عالمان آن است. تلاش همه فرهیختگان در اعتلای فرهنگ بشدی، ممدوح و مقبول است. در این میان مکتب اسلام و تاریخ سکینی، با برخورداری و حفظ گوهر دین و مصون ماندن از تحریف، )عدد الهی و به جدّ و جهد امامان و عالمان دینی، و نیز دعوت قرآن به تفکّر و خردورزی، شاهد نشو رشد متفکرّان سترگی بوده است آنان با همّت دانش و بینش خود، معارف دینی را تحقیق و حقانیت آن را ثبات نموده اند.
نام ملاصدرای شیرازی در صدر این عالمان بزرگ قرار دارد که دین را عاقلانه و عارفانه شناخته و ترویج نمو و مبانی و مبادی آن را با برهان و بدون تکیه بر خیال و خرافه، استحکام بخشید. وی فیلسوف دینداری است که دین را با خردورزی توأم نمود؛ نه این که متفکّر نمای بدون تعلّق دینی و یا دین داری جاهلا باشد که دین را مجموعه ی خرافی - احساسی عوام فر یک بداند. حکمت متعالیه در کنار برهان، از اشراق و عرفان هم سود برد و تعلّق را با تعقّل در آمیخت و تکیه محض و اعتماد بی چون و چرا بر پای چوبین استدلال نداشت بودن معارف حقه دینی را با خرد سقای و عرشی، هماهنگ و هم زیست کردن، هم خدمت به ساحت تفکّر بشری و هم خدمت به حوزه ی تدین و جامعه دین باوران است. بر این اسا تجلیل از حکیم مقالّه مرحوم ملاصدرا، در هر دو حوزه و به هر دو انگیزه لازم است.
یکی از مسائل عقیدتی که در منظومه فکری شیعه، چون خورشید تابناک می درخشد و بالندگی، پایندگی، زندگی و طراوت شیعه مرهون آن است؛ اعتقاد به نظام «امام و مهدوّیت» است. عالمان بزرگی در تحقیق و تحکیم این مهم، تلاش نموده اند که از جمله آنان صدرالمتالهین شیرازی است. در این نوشتار آراء و نظرات این حکیم الهی در باب امامت به ویژه مهدوت بررسی شده و از اندیشه ی و تلاش فکری استفاده گشته است.
حکیم نامور شیعه در کتاب های گوناگون خود، مباحث »امامت و مهدویت« را طرح کرده که با یک نظام خاص و دارای چینش منطقی، در این نوشتار طرح و بررسی می شود.
1. اضطرار به وجود حجّت
تفسیر و تحلیل واقعی »حجت« و به عبارت دیگر تصوّر صحیح آن، زیربنای تصدیق ضرورت آن در نظام آفرینش است، بدون فهم صحیح حجّت و درک معنای »حجیت امام و نبی«، نمی توان به ضرورت یا عدم ضرورت آن حکم کرد.
یک، معنای حجیّت امام
ملاصدرا )ره( در بیان این نکته نویسد:
انسان در آغاز تولد خود، حیوانی بسان حیوانات دیگر است که جز خوردن و آشامیدن نمی داند؛ سپس با رشد جسم باقی صفات نفس از شهوت و غضب برایش حاصل می شود. تا این جا انسان، حیوان راست قامت است و با بقیه حیوانات تمایزی ندارد.
»فلومات علی هذه الحاله لم یک له فی الاخرة حیوة ستقّره ولاحسب ولاکتاب ولاثواب ولاعقاب ایضاً از العذاب والشقاوة فرع الشعور بالسعادة التی فی مقابلها«.(1)
بدین جهت، این انسان نه مستحق ثواب است و نه مستحقق عتاب؛ چرا که شقاوت عدم ملکه است و تا سعادت تصور نشود. و امکان نیابد، آن هم معنا نمی یابد.
حیوان متنوی القامه، به واسطه حجت به حیات انسانی قدم می گذارد و در مسیر ثواب و عقاب قرار می گیرد، نقش و معنای حجّت در زندگی این است که انسان را وارد زندگی و حیاتی فراتر از حیات حیوانی می کند.
»از اتبیّن هذا فنقول: معنی کون البنی او الامام حجة اللّه علی العباد، ان کاعته یوجب استحقاق الرحمه و الجنه و النعیم وان عصیانه یوجب استحقاق الغضب والعذاب و عندالرفع لایستحقون ثواباً ولا عقاباً«.(2)
حجت بودن امام، به معنای این است که بدون او، ثواب و عقاب منتفی است و ثواب و عقاب؛ یعنی، فعلیّیت یافتن قوه ای انسانی، بر این اساس امام ملاک و عامل فعلّیت یافتن انسان است و بدون آن، حیات انسانی قابل تصور نیست.
دو. ضرورت حجّت
با چه دلایلی اثبات می شود که وجود حجت در حیات بشر، امری ضروری است؟ ملاصدرا)ره( برای اثابت این نکته ادّله و شواهد عقلی و نقلی متعددی بیان می کند که در دو حوزه جداگانه بررسی می شود:
الف. ادّله عقلی
1. علّت غایی بیان آن »العلّة الغائیة التی لاجلها الشی ء«(3)؛ یعنی، علّت غایی گرچه در وجود مؤخّر باشد امّا فاعلّیت فاعل به آن بستگی دارد:
نظام هستی برای انسان کامل خلق شده است و این سخن حکیمانه شیخ الرئیس، از منبع وحی برخاسته که: »الحمدللّه الذی خلق الانسان وخلق من فضالة طینته سایرالاکران(4)».
چرا که تمام هستی، ظل وجودی انسان محسوب می شود: »لان البنات ظل نباتیتّه والسباع و البهائم اظلال غضبه وشهوته والشیطان ظل نکراه ومکید ته«.(5)
بر این اساس اگر علّت غایی نباشد، فاعل، فاعلیّت نمی یابد و فعل نیز بدون علّت غایی، وجود و بقایی ندارد. ملاصدرا)ره( ضمن تأکید بر این مهمّ، ضرورت وجود امام را بدین جهت موّجه می داند و تأمل است که این ضرورت را در ورای احتیاج مردم به راهنمایی امام، باید در نیازمندی تمام هستی به وجود امام جست.
»ان وجود النبی)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( و الامام لیس بمجرّد ان الخلق محتاجون الیه فی اصلاح دینهم ودیناهم وان کان ذلک مترتباً علی وجوده ضرورةً، بل انّما قامت بوجوده الارض ومن فیها لکون وجوده الکونی علةً غائیه لوجودها، فلا تقوم الارض و من فیها لحظةً الابوجود الانسان الکامل«.(6)
قوام زمین و آسمان و کلی هستی، به جهت وجود عنصری امام است و وجود امام، علّت غایی وجود هستی است. بر این اساس حتّی یک لحظه، هستی بدون امام و انسان کامل باقی نمی ماند و این نکته مفاد حدیث شریف ذیل است. که امام باقر فرمود: »لو ان الامام رفع من الارض ساعة لماجت باهلها(7)».
ملاصدرا در شرح آن می گوید: »وان هذا الحدیث علی حقیقه مامّر ذکره منا«(8)؛ یعنی، این حدیث حقیقی را که ذکر کردیم، بیان می فرماید.
2. برهان امکان اشرف
بیان آن »ان الممکن الاشرف یجب ان یکون اقدم من الممکن الاخس و انّه اذا وجد اللمکن الاخس فلابّد ان یکون الممکن الاشرف منه قد وجد قبله«(9).
مفاد برهان امکان اشرف این است که وجد یافتن موجودات اخس و فیض گیری آنها از منبع فیض علی الاطلاق، به جهت و از طریق موجود اشرف است.
مقصود در این سخن، تقریر برهان امکان اشرف نیست؛ بلکه نکته قابل توّجه تطبیق آن بر امامان معصوم)علیهم السّلام( و استفاده ضرورت حجّت از آن می باشد. طبق این بیان، آنان موجودات اشرف هستی و علّت و مجرای فیض دهی به تمام کائنات اند، این موجودات حاکی از موجود اشرف و ضرورت آن در هستی اند. بنابراین باید گفت وجود انسان کامل و حجت و امام ضرورت هستی است.
اشکالی که مهم به نظر می رسد، در تطبیق این قاعده بر امامان معصوم)علیهم السّلام( است؛ چرا که ما در این استدلال، وجود آنان را اشرف از سایر وجود - ولو بقیّه انسان ها - دانسته ایم و روش است منظور اشرف در بردن، اشرف فلسفی و وجودی است؛ یعنی، موجود اشرف با موجود اخس، باید فرق کند و می دانیم افراد نوع واحد، مماش اند و تقدّمی بر یکدیگر ندارند. از این رو تقدّم و اشرف بودن ائمه)علیهم السّلام( بر سایر انسان ها، اشکالی است که در تطبیق این قاعده به نظر می رسد اگر وجود نبات را اخس از وجود حیوان می دانیم، صحیح است، امّا چطور می توان فردی از حیوان را اخس از فرد دیگر دانست و وجود دیگری را شدیدتر و اشرف تلقّی کرد.
حلّ این نکته بسیار کارگشا است و تطبیق امکان اشرف را خالی از اشکال می کند. ملاصدرا)ره( این مهمّ را بیان کرده و این استفاده را از اشکال، عاری نموده است.
وی متذکر این نکته مهم می شود که مما ثلت امامان و بقیّه انسان، صرفاً در جسم و وجود عنصری آنان است و بر حسب نشأه، روحانی، آنان از شجره و مقوله دیگری اند. نوع آنان با نوع بقیه انسان ها متفاوت است و قلیلی از انسان ها، به نطق می رسند و تمایز وجودی پیدا می کنند.
بر این اساس، نوع ائمه هدی و سایر انسان، متفاوت است و اشکال یاد شده بر تطبیق برهان امکان اشرف وارد نیست.
ملاصدرا نویسد:
»اگر کسی بگوید امام و سایر مدرم از نوع واحدند و افراد نوع واحدند و افراد نوع واحد، متماشل اند و بر این اساس تقدمی بر یکدیگر ندارند و برهان امکان اشرف تطبیق نمی کند؛ در پاسخ می گوییم: »هیهات انما المماثله بین افراد البشر بحسب المادة البدنیه«؛ یعنی، مماثلت بین افراد بشر بر حسب ماده ی بدنی و نشأه طبیعی است؛ قبل از آنکه نفوس ساده از قوّه به فعلیّت برسند اما بر حسب نشأه روحانی، این گونه نیست و مماثلتی در کار نمی باشد.
»اما بحسب النشأة الروحانیه فهی واقعه تحت انواع کثیره لاتحصی وقوله تعال انما انا بشر مثلکم انّما هو بالاعتبار الاوّل دون الثانی فنوع النبی)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( والامام نوع عال شریف اشرف من سایر الانواع فنسبة نوع الحجه الی سایر البشر فی رتبه الوجود کنسبة الانسان الی سایر الحیوان(10)».
بر حسب نشأه روحانی. انسان جنس و دارای انواع کثیره ای است و این که قرآن به پیامبر اکرم)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( فرماید: بگو من بشری مثل شما هست، به اعتبار نشأه طبیع و مادّه بدنی است؛ ولی به اعتبار وجود نورانی و روحانی نوع امام و نبی ممتاز از سایر انواع انسانی و اشرف از آنها است؛ چنان که نوع انسان از سایر حیوانات اشرف است. بر این اساس و با این توضیح ایشان، می توان گفت امامان)علیه السّلام( ممکنات اشرفی اند که واسطه در خلقت هستی می باشند.(11)
این گونه است که »بکم فتح الله« و »السابقون دهراً« فهمیده می شود پس اینکه معصومین)علیهم السّلام( فرموده اند. »نحن السابقون اللاحقون«؛ یعنی، به روحانیت کلیّه شان، وسایط فیض هستی اند(12) و هستی محتاج هستی آنان است و ضرورت »حجّت« فهم می شود.
نکته: تاکنون »ضرورت امام«، از منظر دو دلیل عقلی »برهان غایت« و »بردن امکان اشرف« بررسی شد. ملاصدرا این نکته ها را نیز از روایات استفاده می کند.
اینکه فرموده اند »حجت« قبل از خلق است، اشاره به این دارد که وجود ائمه)علیهم السّلام( اشرف و واسطه در ایجاد خلق و فیض رسانی به هستی است: »متی قبل الخلق من حیث کونها واسطه فی ایجاد الخلق(13)». و اینکه فرموده اند: حجت بعد از خلق است، منظور این است که حجت غایتی است که تمام جسمانیات به او منتهی می شود: »وبعد الخلق من حیث کونها من الغایات التی ینتهی الیها الجسمانیات«.(14)
3. ضرورت هدایت و استکمال نوع انسان
از جمله ادّله ای که می توان بر ضرورت حجّت اقامه نمود، طرح مسأله نظام احسن خلقت و تعلّق گرفتن عنایت باری تعالی به ممکنات است که زمینه تحصیل فعلّیت و به غایت رسیدن انان را فراهم می کند. نیز روشن شد که انسان، فقط در سایه حجّت به فعلّیت می رسد و در صورت بهبود حجّت، گویا عنایت باری تعالی شامل این نوع شریف نبوده و به نوعی محدودیت - که باذات و ناسازگار ات - دچار شده است.
ملاصدرا انسان را مدنی بالطبع می داند و زندگی مدنی، عوارض طبیعی چون مشاجره و تخاصم دارد. این تنازعات را اگر خوش بینانه بنگریم، برخاسته از تنوع طبایع و ذاتیات و اختلاف فهم افراد انسانی است، برای فعلّیت یافتن و بقا و استمرا حیات مدتی قانونی آسمانی لازم است؛ چرا که انسان - که خود مشار و منشأ اختلاف است - نمی تواند آن را برطرف کند از طرفی تکّثر فهم ای بشری - که ناشی از محدودیت آن است - نمی تواند با اعتماد کامل به خود و مصون ماندنش از خطا بدون یک فهم ممتاز و یک ملاک برای تشخیص صحت و سقم خود، هدایت جامعه را برعهده گیرد.
این نکته از مناظره هشام استفاده می شود که خدای متعال در وجود انسان حواسی و فهم های مختلف نهان؛ امّا برای جلوگیری از خطای حواس، »قلب« را خلق نموده که کنترل کننده ی حواس و میزان برای خطاسنجی آن باشد. امام نیز برا تصحیح افکار انسان او هدایت شان، در مواقعی که خودشان از شناسایی مسیر عاجزاند، ضرورت دارد. حیات جمعی بشر و فعلیّت یافتن و کمال انسان - که ضرورت هستی و مقتضای عنایت باری است - مقتضی وجود حجّت در عرضه حیات بشری است.(15)
ب. ادّله نقلی
شرع مقدس نیز به گونه های مختلفی، ضرورت حجت را در هستی و نظام آفرینش، بیان فرموده است و آیات در روایت متعددّی در این باره وجود دارد که ملاصدرا)ره( در تفسیر گران سنگ خویش بر قرآن مجید شرح اصول کافی متعرض آن شده و ما نمونه های را نقل می کنیم.
1. ایشان در تفسیر ایه شریفه »ثم قفّینا علی آثارهم برسلنا وقفّینا بعیسی بن مریم وآتیناه الانجیل«(16) می فرماید:
»ان هذه الایه حجة علی عدم خلّو الزمان عمن یقوم به حجة الله علی خلقه اذ علم انه بهذا جرت سنه الله من لدن آدم ونوح وآل ابرایهیم الی وقت نبیّنا)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( ولن تجدلسنه الل تبدیلاً«(17)
آیه شریفه سنتی از سنن الهی را بیان می کند و بر نصّ قرآن، سنت الهی تحویل و تبدیل ناپذیر است سنتی که رسولالان الهی، پیوسته در جامعه بشری حضور داشته اند )ثم ارسلنا رسلنا تتری( و این سنت، مقتضی وجود حجت در هر عصر و زمانی است و در عصر ما هم حجت الهی، طبق سنت الهی وجود دارد.
نکته ای که ممکن است طرح شود این است که سنت الهی، در قالب فرستادن رسولان تحقق یافت و می دانیم نبوّت با وجود حضرت ختمی به پایان رسیده است؛ پس استمرار آن چگونه است؟
ملاصدرا مطلب عالی و برجسته ای را بیان می کند که قوام صحبت الهی و »ولایت« او است و نبوّت از شؤون ولایت است. و این معنای فقره دیگر حدیث شریف است که می فرماید: »فهی مع الخلق«، حجّت همراه مردم است تا با نور او نوع بشری به استکمال برسد و سبیل قدسی فعلّیت یافتن خود را طی نماید.
»فهی مع الخلق لتکون حجه لهم ونوراً یهتدون به فی ظلمات احوالهم الی طریق الاخرة و سبیل القدس«(18)
بر این اساس سه فقره حدیث اشاره به سه استدلال عقلی بر ضرورت »حجت« دارد.
»قبل الخلق«، اشاره به امکان اشرف و »بعد الخلق«، اشاره به برهان غایت و »مع الخلق« به استدلال سوّم مبنی بر لزوم استکمال نوع بشر و عنایت الهی اشاره دارد.
آنچه ضرورت هستی و مقتضای سنّت الیه است، وجود »ولی الله« در هر زمانی است که گاهی در کسوت »نبوت« و گاهی در کسوت »امامت« تحقق می یابد. »رسالت« جنبه ملکی آنان است و نفاد و ختم می پذیرد، امّا باطن »نبوت 22 که »ولایت« است و مظهر و تجلّی اسم خدا می باشد و تفاد و ختم ندارد.
»لکن النبوّه قد ضحّت برسولنا والولایه التی هی باطن النبوه باقیه الی یوم القیامه فلابّد فی کل زمان - بعد زمن الرسالة - من وجود ولی یعبد اله علی الشهود الکشفی من غیرتعلّم... و کما ان النبوة و الشریعه قد ختمت برسولنا فالولایه التی هی باطنها تختم بافر اولاده المعصومین و هو الذی یواطی اسمه اسم رسول الله ومعناه معناه وبوجوده اقیمت البلاد ورزقت البلاد وبظهوره یملا الله الارض قسطاً وعدلاً بعد ما ملنت ظلماً وجوراً«(19)
ایشان ضرورت تداوم حجت و وجود ولایت - که باطن و گوهر نبوّت و مظهر اسم الهی است - از آیه یاد شده استنباط می کند؛ چنان که این ضرورت و تداوم را از روایت کمیل از امام علی)علیه السّلام( نیز، استفاده می کند. وی روایت مشهور »العلماء باقون مابقی الدهر« را نق لنموده و می نویسد:
»ان سلسله العرفان بالله والولایه المطلقه لاتنقطع ابداً«.(20)
روشن است که این امام و ولی خصایصی دراد و قابل تطبیق بر هر کسی نیست که از جمله آن می توان به »علوم لدّنی« او اشاره داشت.
»ان من خواص اولیاء الله وحججه ان یکون علومهم ومعارفهم حاصله بجدس تام و الهام من الله من غیر تعملّ و کسب«.(21)
2. در بحث ادلّه نقلی »اضطرار به حجت«، ایشان بیانی تحت عنوان «ان الحجه لایقوم علی خلقه الا بالامام« در شرح اصول کافی دارد.
از نظر ملاصدرا )ره(، انسان دارای دو حجّت است: حجت باطنی و حجت ظاهری، حجت باطنی، نور الهی است که در نهاد بشر، به ودیعت نهاده شده است و راهنمای انسان در مسیر طولانی حرکتش از قوّه ها به فعلیّت ها و به سوی کمال است. حجت خارجی و ظاهری، رسولان و سفیران الهی اند.
»قد علمت ان الحجه حجتان حجه باطنه و حجه ظاهره اما الحجه البطانه نهی النور البارق الدقس و اما الحجه الخارجه فهی النبیاء بمعجزاتهم الظاهره والائمه بکراماتهم الباهره«(22)
سؤالی که مطرح است، استغنای بشر از حجت خارجی است؛ اگر انسان دارای حجت باطنی است و در معنای حجت گفتیم که قوّه ها را به فعلیّت می رساند، دیگر چه نیازی به سلسله عریض و طویل حجت های خارجی است؟ روی دیگر این سکّه به گونه ای شبهه معروف براهمه در باب لزوم بعثت انبیا است.
ملاصدرا)ره( دو دلیل در بیان وجه عدم اکتفاد به حجت باطنی و این که چرا نمی توان به حجت باطنی اکتفا کرد و مستقل از حجت و امام مسیر را پیمود، اقامه می کند:
1- کمی واجدین حجّت باطنی
2- محدودیت حجیّت آن
ساده انگاری است که هر حیوان مستوی القامه را انسان و واجد عقل و حجت باطنی بدانیم، حجت باطنی که عقل فعلّیت یافته است - در اوحدی از مدرم وجود دارد و آستان رفیع حقیقت محض، بسیار بلندتر از آن است که هر مدّعی بتواند بر ان پرواز نماید.
»وانت تعلم ان الذی یری فی باطنه وقلب نوراً من الله وحجه منه الیه، وجود مثله یقع فی قلیل من الناس اقل من کبریت الحمر ونعم ما قیل: جل جنات الحق ان یکون شریعه لکل وارد او یطلع علیه الا واحداً بعد واحد«.(23)
غیرت حق مانع از آن است که اغیار، از او مطلّع شوند و رودی برای هر وارد می شود. حجت باطنی که در روایات از آن به »ما عبد به الرحمن« تعبیر شده، کمتر از »کبیرت احمر« است.
اگر عقل را به معنای قوّه درک کننده و عقل نظری لحاظ بکنیم، روشن است که دایره حجیت و اعتبارش محدود است و قدرت دخالت در بسیاری از قلمروها را ندارد(24) و تازه همان حجت باطنی نیز، حوزه فعالیّت محدود است و نمی تواند بدون استمداد از حجت ظاهری. تمام مسیر را بپیماید. بر این اساس انسان در عین برخورداری از حجّت باطنی، نیازمند راهبری و راهنمایی در حجت ظاهری است و این سخن متکلمان است که می گویند: تکالیف سمعیه، لطف برای تکالیف عقلیه(25)، همچنین باید گفت: توفیق حجت ظاهری، مرهون فعّال و زنده بودن حجت باطنی است و شروع فعالیّت حجج ظاهری، اشاره و برانگیختن حجت باطنی است: »لیثیروا لهم وفائن العقول«.(26)
در صورت اما ته یا اغفال حجت باطنی، حجت ظاهری با توفیق رفیق نمی گردد: »انک لن تسمع الموتی« .
وأیت العقل عقلین مخطبوع ولکسوب ولاینفع مکسوب اذا لم یک مطبوع کمالا ینفع الشمس وضوء العین ممنوع (27)
»فالخلق کلّهم الا وحداً محتاجون الی حجه ظاهر، فثبت ان لایقوم الحجه لله بعد رسوله علی خلقه الا بامام حتی یعرف الخلق بتعریف الامام(28)»
بر این اساس اضطرار مردم به حجت ثابت می شود.
نکته دیگری که مطرح می شود، این است که چه کسی گفته حجت ظارهی باید امام باشد؟ می پذیریم انسان نیاز به حجت ظاهری و خارجی دارد، امّا بگوییم آن حجت ظاهری کتاب خدا است و با وجود کتاب، نیازی به امام معصوم نداریم )حسبنا کتاب اللّه(.
ملاصدرا)ره( می گوید: کتاب صامت اوست بدون امام، حجیّت آن فعلیّت نمی یابد؛ چرا که قرآن ذی وجوه است. اگر فهم حجت معصوم و امام عدل و قرین آن نشود، دیگران به جهت جهل و...، قدرت استفاده از راهنمایی های آن را ندراند.
»انّ کتاب الله لاشتمال آیاته علی محکمات ومتشابهات وظواهر ومأولات و نواسخ و منسوخات، لایکفی بمجرده لان یکون حجةالله علی عباده ولاایضاً الذین یعدّون انفسهم من العلما... الذین یعلمون ظاهراً من الحیوة الدنیا و هم عن الاخرة هم غافلون.
فالقرآن لایکون حجه من الله علی الخلق الا مع امام من اهل بیت النبوة والحکمه وهم شقیق القرآن و شریک.«.
کتاب بدون امام معصوم و اهل بیت نبوت نمی تواند حجت باشد، فلذا، مردم نیاز و اضطرار به حجت ظاهری دارند و حجت ظارهی هم باید »امام معصو« باشد. کتاب الهی عمده دار این مهم نیست و معرفت حقیقی حضرت حق - جل و علا - برای مردم جز از طریق معرفت امام، حاصل نمی شود.(29)
»انه لایمکن للناس معرفه الله الا من طریق معرفتنا ای من عرفنا فقد عرف ربه(30) فبیان حاجه الناس الی الامام الحق من جهه ان طاعتهم لله لاتتّم ولاتصلح الا بالمعرفه والتصدیق علی وجه الیقین و ذلک لایمکن الا بالاخذ عن ولاة الامر وابواب العلم واهل بیت النبوه(31)».
دیگر آن که اهل سنت خود روایت نبوی مشهور را نقل کرده اند که فرمود: »من مات ولم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه«.(32)
در توجیه این کلام گفته اند: منظور از »امام زمانه« کتاب است: »اما رجوعهم الی ان المراد بالامام فی ذلک الحدیث هو الکتاب«.
ملاصدرا به نقل از فرقه ناجیه، می گوید که این حمل اشکالات متعادی دارد؛ از جمله:
1. امام به زمان شخص اضافه شده است و این اضافه می رساند که ائمه)علیهم السّلام( در زمان های مختلف تبدّل می یابند.
2. اگر مراد از معرفت امام، شناخت کتاب باشد، معرفت کتاب به گونه ای که بر معانی مشکل آن اطلاع حاصل شود، برای کثیری از مردم حاصل گردد و طبق این تفسیر، لازم می آید مرگ اکثر مدرم، مرگ جالهی باشد.(33)
از این رو امام زمانه دلالت بر امام معصوم در هر عصر و زمانی می نماید.
وممّا یدّل علی وجودالامام المطاع فی الحکام فی جمیع الازمنه مااتفّقت روایة بین الخاص والعام فی قوله)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم(: من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه«.(34)
سه. پیوستگی و همیشگی حجت
در خلال مباحث پیشین، روشن شد که »ضرورت حجت« با پیوستگی آن تلازم دارد و همیشگی ان را نیز ثابت می کند، چه ادلّه عقلی ای که ضرورت حجت را ثابت می دانست و چه ادّله ی نقلی ای که تداوم این جریان زلال را متذکر باشد.
»اعنی من هذا الکلام انّه کما یجب فی الحکمه بعث الحجة، کذلک یجب فیها استدامه حقیقه الحجه وان النظر الدقیق یودّینا الی دوام الحجه فانه اصل کاصل وجود الحجه أکانت فی صورت النبوة ام کانت فی صورة الامامه المعصومه(35)».
حکمت الهی چنان که اصل حجت را لازم می داند، استدامه و بقای این مهّم را نیز لازم و ضروری می داند و باطن نبوّت )ولایت( برای همیشه باقی است.
ملاصدرا از ابن عربی نقل می کند:
»ان النبوة قد انقطعت کما قاله رسول الله)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( و ماانقطعت الامن وجه خاص انقطع منها مسمی البنی و الرسول... امّا الاولیا فلهم فی فی هذه النبوة مشرب عظیم(36)».
و طور نیز متذکر می شود: »بل ما خد الارض عن النبوة الباطینه الا النبوة التشریع واطلاق الاسم وما انقطعت الرساله والروحی الا من وجه خاص(37)».
بعد از دوران پیامبر ختمی مرتبت، وحی رسانی قطع و عنوان »نبیّ تشریعی« بر کسی اطلاق نمی گردد؛ چون که خود حضرت رسول)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( فرمود: »لا نبی بعدی«؛ اما نه تنها ولایت - که باطن و گوهر نبوت است - قطع نشد. که نسبت به ولایت گذشتگان، شدیدتر و بیشتر گردید.
ملاصدرا)ره( روایتی را نقل می کند که پیامبر)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( فرمود: »ان لله عباداً لیسوا بانبیاء یغبطهم النبوة«؛ »خدا بندگانی دارد که نبوت به آنها غطبه می خورد«.
به امام، اسم رسول و نبی اطلاق نمی گردد؛ برای اولیای خدا از مقام و مرتبه نوبت و رسالت معنیو، مسلکی قدیم و مشربی عظیم است.(38)
همچنین از سعدالدین حموی نقل می کند: »ان الاستعدادات کانت من زمن ارم الی اخرالزمان فی التّرقی فیجب ان یکون امه نبیّنا خیراً الامم الماضیه کما دل علیه قوله کنتم خیر امه اخرجت للناس(39)».
بر این اساس می توان گفت در دوره ی آخرالزمان نیز نه تنها ولایت منقطع نیست که به جهت رشد داریه ولایات و تجارب، ولایت ولی الله گسترده تر و عظیم تر است. این پیوستگی را از آیه ی »لکل قوم هاد« نیز می توان استفاده کرد.
»فلابد فی کل زمان من ولی قایم بحفظ القرآن عارف بر موزه و اسراره ولاشک ان الناس محتاجون من کل زمان الی مایستکمل به نفوسهم من الحکمه و المعرفه والحاجه الی کتاب الله وآیاته مستمره الی یوم القیامه(40)».
حاجت مردم به کتاب و منبع وحی الهی، مستمر و همیشگی است و لذا وجود امام نیز همیشگی و دائمی باید باشد تا جواب گوی نیازهای عصری مردم باشد، پس به هر دوران ولی، قائم است.
تاکنون ادّله عقلی و نقلی اصل »ضرورت و تداوم حجت« بررسی شود. ملاصدرا)ره( عقیده امامیه منبی بر وجود امام مهدی)عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف( را حق و مطابق با اصول و موازین برهانی و روایی می داند:
قد اتفقّت الامامیه علی ان الامام فی زماننا هذا هو المهدی الموعود ظهوره فی اخرالزمان(41)».
امام زمان و مهدی منتظر، طبق عقیده شیعه اما حضار و ناظر عصر ما است و ایمان به او ظر ایمان واقعی است و نمی توان بین اولیای الهی، تفریق نمود و برخی ایمان آورد و به برخی دیگر کفر ورزید همان گونه که شعار یکتاپرستان این است که: »لانفّرق بین احدٍ من رسله« بر این اساس ادعای مدعیانی که قایل به یازده امام اند و منکر وجود حضرت مهدی اند، بی اساس است و نشانگر این نکته است که آنان ایمان واقعی ندارند و صرف لقلقه زبان است.
»فمن امن ببعض دون لیس ایمانه الا مجرد الاقرار باللسان دون الضمیر والافلا معنی للتفرقه، لانفّرق بین احد منهم فکذلکک یجب ان یکون الا مرضی باب الائمه والاوصیاء)علیهم السّلام( من وجوب طاعه کلّهم من غیر فرق(42)».
مهدی امام منتظر و وارث ولایت الهی است که با ظهور خود، جهان را پر از عدل و داد می کند و این وعده حتمی است که حتی اگر یک روز هم بیتر نماند، تحقق خواهد یافت.
چهار. شبهات
ملاصدرا)ره( بعد از تبیین اصل در »ضرورت و تداوم حجت« در زندگی بشری و دفاع از مذهب بر حق امامیه، بضی از شبهاتی را که دیگران بر این فرقه ناجیه، وارد کرده اند، مطرح کرده و به آنها پاسخ می دهد.
1. طول عمر حضرت
یکی از سبهاتی که فی لفان و منکران وجود اقدسی حضرت مهدی)عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف( کراراً مطرح می کنند، مسأله طول عمر حضرت است و گاه متفکّرانه می گویند: با اصول علمی و ططبی سازگار نیست که انسانی، عمری به این درازی داشته باشد؟
ملاصدرا)ره(، با طرح این شبهه، خود به پاسخ آن می پردازد.
»واستبعاد اهل السنه من وجوده وبقاءه الی الان فی غایة السقوط«.
از نظر وی اولا، این شبهه علمی نیست و صرف استبعاد است:
ثانیاً، وجود معمّرین در دوره ای گذشته، بهترین دلیل بر امکان طول عمر است: »اوّل دلیل علی امکان شی ء وقوعه«.
ثالثاً؟ ادلّه طبی و نجومی موافق با طول عمر است.(43)
در اینجا ملاصدرا)ره( به این نکته می پردازد که علّت مرگ چیست و چرا یک انسان می میرد؟
وی می نویسد: دو نوع مرگ قابل تصورات: موات اخترامی و مدت طبیعی. »موت اخترامی« محلّ بحث نیست، چون علّت خارجی مرگ را ایجاد کرده است. امّا علّت »موت طبیعی« چه می تواند باشد؟ گروهی گفته اند! اعتدال رطوبت نفس، علّت حیات است؛ چون تمدد اعضا در صورتی است که اعضالین باشند. اما اگر این روبت به جفاف تبدیل ة، اعضا رشد و نمو ندارند
»فلا جرم سیتمر النمومن اول الولادة الی الی اخر الوقت الذی تصلّبت الاعضا وجفّت فحینئذ تقف النامیه«(44)
و جفاف رطوبت بدن را علّت موت طبیعی گفته اند.
ملاصدرا این نظر را در باب علّت مدت طبیعی نمی پذیرد و آن را نقد می کند. از نظر وی: هر قوّه ای از قوای بدنی غایتی دارند که نهایت آن محسوب می شود. همین طور نفس انسانی قوّه ای است که به فعلیّت در می آید وقتی نفس به کمال فلسفی خود رسید - داعم از مشقاوت و سعادت است - و فعلیّت یافت، از این نشأه و حیات منتقل به حیات دیگری می شود و مدت طبیعی عارض گردد. بر این اساس علّت موت طبیعی، استکمال نفس است.
»فالنفس الانسانیه اذا خرجت من القوة الی الفعل اما فی السعادة العقلیه الملکیه او فی الشقاوة الشیطانیه او السبیعه او الیهییه انتقلت عن هذه النشأة الی اخری بالطبع و اذا ارتحلت عن البدن عرض الموت و هذا هو الاجل الطبیعی المشار الیه فی الکتاب الالهی )کل نفس ذائقه الموت( و هو غیر الاجال الاختر امیه التی تحصل بعروض الاسباب الاتفاقیه«(45).
بر این اساس می توان گفت درباره حضرت مهدی - که محفوظ الهی و پرده نشین غیبت و از آفات و لیات مصون است - موت اخترامی صدق نمی کند .
استکمال دائمی او نیز تا زمان ظهر و حیات، مانع از موت طبیعی اش هست و طول عمر آن حضرت هیچ مشکلی ندارد. البته نمی توان این را با بقینه اولیاء و انبیاء مقایسه کرد؛ جرا که آنها به موت اخترامی از دنیا رفته اند و روایت مامنا امام الامسموم او مقتول شاهد آن است.
2. فایده امام غایب
نکته دیگری که برخی به عنوان شبهه مطرح می کنند، این است که فایده امام غایب چیست؟ آیا غیبت مفربه منافع امام نیست؛ امام که دست مردم از دامان او کوتاه است، چه فایده ای دارد؟
ملاصدرا)ره( دو پاسخ دقیق به این شبهه می دهد.
یکم. غرض اصلی از خلقت امام، هدایت رهبری مردم نیست که اگر این، محقق نشد امام فاقد فایده ی خود گردد؛ بلکه هدف از خلقت این موجودات اشرف، این است که آنان واسطه در فیض اند. غایت حقیقتی خلقت آنان، این است که وسایط در فیض اند و بقلم و هدایت مردم و استکمال نوع بشر، هدف عارضی ات که از قرار گرفتن آن وجودات در بین مردم، حاصل می شود.
بر این اساس فرقی ندارد که امام ظاهر مشهور باشد یا خامل مستور ، شناخت و تبعیّت مردم، بر هدف حقیقی و واقعی امام اثری ندارد. سایه بتوان گفت: یکی از وجده تشبیه امام غایب به خورشید پشت ابر، همین نکته ات که بهره گیر مردم از نور خورشند، هدف عرضی ات و نقش اصلی خورشید، ثبات و محور بودن کل منظومه شمسی ات و ابر ضرری به این نقش نمی زند.
»ومما یجب ان یعلم ان الغایه والغرض من وجود الامام لیس مجرد حصول الائتمام حتی لو فرض امام لم یرجع الیه احدّ من الناس لَفات الغرض من وجوده وکذا الرکان خاملاً مستوراً غیر ظاهر فانا قد اشرنا الی ان السبب والعله فی کون الارض لا تخلو عن حجه ماذا؟ فبذلک یندفع طعن جماعه من المخالفین علی الامامیه با نهم قائلون بوجود امام قایم حی مده مدیده من غیر ان یعرف شخصه و یهتدی بنور تعلیم وارث ده فما الفائده فی وجوده؟ وهذا لطعن غیر وارد إصلا فان الغایه الحقیقیه فی وجود شی افرا علی وارفع من تعلم الناس منه و مع ذلک یلزم وجوده کونه بحیث یکون هدی للناس ان اهتدوا به وامام عدم اهتدائم بنوره فلیس من جهته علیه السلام«.(46)
لازم است دانسته شود که غرض از وجود امام، صرف اطاعت و پذیری مردم نیست که اگر آنها به امامی مراجعه نکردند یا امامی مستور بود، غرض وجودی او فوت شود. ما اشاره کردیم که چرا زمین نباید از حجت خالی باشد و به همان ریس، اشکال و طعن لفان شیعه - می گویند فایده امام غایب چیست - دفع می شود، غایت حقیقی و اصلی امام، چیزی غیر از اهتدا و تعلّم مردم است. البته در صورت فوات و اراده مردم، اهتدا حاصل می شود؛ امّا هدایت مردم غرض عارض وجود امام است.
بر این اساس هدف خلقت امام، هدایت خلق نیست؛ چرا که »المال لایتفت الی السافل(47)» و »کون البنی والامام حجه لنحلق عارضه«. این نتیجه ای است که ملاصدرا از حدیث معروف کمیل زیاد، استنباط می کند و می گوید:
»ان هذا القائم بحجه الله لایجب ان یکون ظاهراً مشهوراً کمولانا امیرالمؤمنین فی ایام تمکّنه من الخلافه الظاهرة بل ربما یکون خاملاً مستوراً کهو قبل ذلک الوقت و کاولاده المعصومن سیما القائم المنتظر)عج( امامت الهادی«.(48)
خلاصه آنکه هدف اصلی امام، چیزی فراتر از هدایت مردم است و آن حفظ نظام هستی به وجود شریف او است و اگر مردم به امام مراجعه نکردند، غرض و نائره عرضی امام، تحت الشعاع قرار می گیرد روشن است که حتی علّت این محرومیّت هم خود مردم اند؛ نه امام: »امام عدم اهتدائهم بنوره فلیس من جهته)علیه السّلام(«(49).
فایده اصلی امام غایب با امام حاضر، فرقی نمی کند و اصولاً این پرسش )فایده امام غایب چیست؟( حاکی از عدم درک صحیح، معنای حجت است.
دوّم. فواید امام منحصر و محصور به دیدن او نسبت و فواید زیادی، بدون رؤیت او می تواند نصیب جامعه دینی گردد، معرفت امام و تصدیق به وجودش و اعتراف به خلافت الهی او، فواید کثیری را متوجه مؤمنان می کند و فایده منحصر در مشاهده ی او نیست. ما در تاریخ شاهدیم که کسانی در عهد رسول الله)صلی اللّهُ علیه وآله وسلّم( بودند، وجود آن حضرت را تصدیق کردند، به او ایمان آوردند و به مشاهده و یارت آن حضرت نایل نشدند؛ امّا به درجات رفیعی از ایمان رسیدند، همچون اویس قرنی که حضرت رسول را ندید؛ ولی با تصدیق و اعتراف به رسالتش، به فواید زیادی دست یافت. از این رو فایده امام، منحصر در مشاهده او نیست و امام غایب فایده دارد.
»واسقط من ذلک تشفیعهم علی الفرقه الامامیه بان ای ثمرة فی وجود امام لایمکن التوصل الیه واخذ المسایل الدینیه منه؟ فان مجرد المعرفه بامامته و ریاسته و التصدیق بوجوده و رسالته کان مؤمنا حقا وان لم یره مشاهدة کاویس القرنی، فهکذا هیهنا«(50).
________________________________________
1) ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج 2، ص 506 )موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(.
2) همان، ص 507.
3) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج 3، ص 15.
4) به نقل از: حواشی آیت الله حسن زاده آملی بر شرح منظومه سبزواری، ج 2، ص 431.
5) همان، ص 431.
6) شرح اصول کافی، ج 2، ص 502.
7) شرح اصول کافی، ج 1، ص 253.و
8) همان.و
9) ملاصدرا، الاسفار، ج 7، ص 244.
10) شرح اصول کفای، ج 2، ص 504.
11) به نظر می رسد ممکن اشرف که واسطه برای ایجاد اخس می شود باید حدوثاً هم اشرف باشد، در حالی که نظر ملاصدرا این است که همه انسانها حدوثاً مماش اند؛ اما در بقا و استمرار به انواع مختلف تقسیم می گردند و نوع ائمه و انبیا و استمرار و بقا از بقیه انواع ممتاز می گردد لذا باز هم به نظر می رسد اشکل فوق وارد باشد. امّا طبق نظر فخر رازی - که قایل به تعدد و تنوّع انواع انسانی حدوثاً می باشد و اصولاً انسان را حدوثاً و بقاء جنس می داند نو نوع - می توان این مشکل را حل نمود. )فخررازی المطالب العایه، ج 8).
12) حاشیه بر شرح منظومه سبزواری، ج 2، ص 730.
13) شرح اصول کافی، ج 2، ص 468.
14) همان.
15) همان، ص 390
16) حدید، آیة 127.
17) ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج 6، ص 298.
18) شرح اصول کافی، ج 2، ص 465.
19) تفسیر القرآن الکریم، ح 6، ص 298.
20) همان، ص 300.
21) همان.
22) شرح اصول کافی، ج 2، ص 463.
23) شرح اصول کافی، ج 2، ص 463.
24) علی عابدی شاهرودی، مقدّمه بر شرح اصول کافی ملاصدرا.
25) کشف المراد.
26) نهج البلاغه.
27) شرح اصول کافی، ج 2، ص 424.
28) همان، ص 464.
29) همان، ص 516.
30) همان، ص 543.
31) همان، ص 523.
32) اصول کافی، ج
33) تفسیر القرآن الکریم، ج 6، ص 302
34) همان، ص 301.
35) مقدمه بر شرح اصول کافی ملاصدرا، ص 23.
36) شرح اصول کافی، ج 2، ص 45.
37) همان.
38) ملاصدرا، الشواهد الربوبیه؛ مشهد پنجم؛ اشراق نهم.
39) شرح اصول کافی، ج 2، ص 424.
40) همان، ص 612.
41) همان، ص 301.
42) همان، ص 529.
43) تفسیر القرآن الکریم، ج 6، ص 301.
44) الاسفار، ج 8، ص 97.
45) الاسفار، ج 8، ص 107.
46) شرح اصول کافی، ج 2، ص 507.
47) شرح اصول کافی، ج 2،ؤ ص 464.
48) تفسیر القرآن الکریم؛ ج 6، ص 300.
49) شرح اصول کافی، ج 2، ص 507.
50) تغییر القرآن الکریم، ج 6، ص 301.
منبع: تبیان