مهدی

واژهِ مهدی (هدایت شده از سوی خداوند)به شخصیتی معادشناختی دلالت دارد که حضور او پیش از آخرالزمان منجر به ایجاد عصر عدالت و ایمان واقعی خواهد شد. ریشهِ این واژه را نمی‌توان در قرآن یافت و در واقع اصلاً در آن ذکر نشده است،(1) اما لقب بسیار محترمانه‌ای بوده که مسلمانان در صدر اسلام برای پیامبر و چهار خلیفهِ اول به کار می‌بردند.(2) کاربرد این واژه به وسیله شیعیان بیش‌تر گسترش یافت و آن را در مورد محمد بن حنفیه (پسر امام علی) که قیامی را در سال 685 م به راه انداخت به کار بردند.(3) بعدها شیعه این "هدایت شده به حق" را تقدیس نموده و مرگ او را انکار کردند و معتقد شدند که او از نظرها نهان است.(4) حوادث دیگری از این قبیل در تاریخ شیعه وجود دارد - امام دوازدهم محمد بن حسن عسکری را که در سال 878 م از نظرها نهان شد،(5) مهدی نامیدند - در نتیجه اعتقاد به یک ناجی مسیحیا (مهدی منتظر) به وجود آمد که روزی بازخواهد گشت تا از آرمان طرفداران خود حمایت کند.

اگرچه مهدویت نقشی اساسی در اعتقادات شیعه داشته، در اسلام سنّی از چنین اقبالی برخوردار نبوده است؛(6) در میان اهل سنت تکیه بر اجماع علما و اعتقاد به توان جامعه جهت اصلاح خود، به لحاظ نظری ضرورت اعتقاد به چنین شخصیتی را نفی می‌کند. اما این مفهوم طی ناآرامی‌های سیاسی قرون اولیه، در اعتقاد عمومی اهل سنت نفوذ به‌سزایی داشت. مدّعیان گوناگون مهدویت در تأیید ادعاهای خود به تعداد بسیار زیاد و فزایندهای از احادیث پیامبر دربارهِ مهدی اشاره می‌کردند. پاره‌ای از مطالب مشترک این احادیث عبارتند از: مهدی از خاندان پیامبر خواهد بود. هم‌نام پیامبر است، و پدر او نیز هم‌نام پدر پیامبر است (یعنی نام او محمد بن عبدالله خواهد بود)،(7) زمانی ظهور خواهد کرد که جهان در بدترین وضعیت خود باشد؛ در زمان حکومت او نعمت‌های طبیعت فراوان خواهد شد. او عدالت را منتشر خواهد ساخت، دین را احیا می‌کند و دشمنان اسلام را نابود می‌نماید؛ ظهور او با علایم معجزه آسایی همراه خواهد بود. او فردی سخاوتمند خواهد بود و ثروت را [بین همگان] تقسیم خواهد کرد. احادیث مذکور در بسیاری از مسایل با هم اختلاف دارند؛ در نتیجه قابلیت انطباق وسیعی دارند.(8) به طور کلی، دیدگاه اهل سنت در خصوص مهدویت در مقایسه با دیدگاه شیعه که بر تجسم خداوند(9) استوار است، بیش‌تر ناظر به کسی است که احیاگر دین است؛ کسی که برای تصدی مسند قدرت برگزیده می‌شود نه این‌که صرفاً از غیبت بازگردد. عوامل مهم گسترش اندیشه مهدویت، آثار علمای مختلف صوفی، از جمله عالم بانفوذ، ابن عربی (متوفای 1240 م) بوده است.(10)

مؤید اقبال عمومی به اندیشه مهدویت، فراوانیِ تعداد مدعیان این عنوان در تاریخ اسلام است. محمد عبیدالله (متوفای 934 م)، نخستین خلیفهِ فاطمی، با استفاده از انتظارات مردم از مهدی و احساسات شیعه، در شمال آفریقا به قدرت رسید. او با ظاهر شدن در جبل مسا واقع در مغرب - که در آن زمان محل موعود ظهور مهدی تلقی می‌شد(11) - مدعی شد که از نوادگان دختر پیامبر، فاطمه، است و اظهار داشت که برادر امام غایب، امام دوازدهم، است. بنیانگذار جنبش اصلاح‌طلب موحّدون در قرن دوازدهم، محمد بن تومَرت (متوفای 1130 م) نیز مدعی شد که مهدی است و از نوادگان امام علی است. به طور خاص، با فرا رسیدن قرن سیزدهم هجری قمری (1875 - 1883 م)، که به دلیل اهمیت فراوان مسیحایی آن، مردم، مدت‌های مدید در انتظار فرا رسیدن آن بودند، اعتقاد به مهدویت افزایش یافت. در این دوران، حداقل سه رهبر جنبش‌های اصلاح طلب در غرب آفریقا؛ - شیخ عثمان دن فودیو1 از سوکوتو2، شیخ احمدو باری3 از ماسینا4 و حاج عمر تال5 از امپراطوری توکلور6 - از گرایش‌های مردم به مهدویت برای آغاز جهاد خود بهره گرفتند. انتظار آمدن مهدی از شرق، موج مهاجران غرب آفریقا را به سمت نیل گسیل داشت و این امر قیام و موفقیت مهدی محمد احمد سودانی (متوفای 1885 م) را تسهیل کرد. [به زندگینامهِ دن فودیو و عمر تال مراجعه کنید.] در این میان، چند مهدی در مصر ظهور کرد که منجر به قیام علیه اشغال فرانسه و نیز حکومت دولت مصر گردید. تا پایان قرن نوزدهم، قیام تحت عنوان مهدویت علیه امپریالیسم اروپا امری تقریباً عادی بود که برای مثال در هند، الجزایر، سنگال، غنا، و نیجریه رخ داد. آن‌چه در تمام این نهضت‌ها مشترک بود، این تصور بود که فساد، آرمان‌های اسلامی را در بر گرفته است و سلطهِ سیاسی و فرهنگی غرب نابکارانه [در میان مسلمین] نفوذ کرده است. اخیراً، همین تفکر، عامل تصرف مسجدالحرام در مکه در سال 1979 به وسیلهِ مهدی عربستان سعودی بود؛ انتقاد شیعه از "نظم نوین جهانی" به رهبری امریکا نیز با واژه‌های مربوط به مهدویت عنوان شده است. با توجه به قدرت برانگیزندهِ مهدویت و شرایط انعطاف‌پذیر ظهور مهدی، می‌توان انتظار داشت هر جا که تصور شود منافع اسلام در خطر است، ادعای مهدویت مطرح گردد.

[به معادشناسی؛ (Eschatology) مسیحاباوری (Messianism)، احیا (Revival) و تجدید (Renewal) نیز مراجعه کنید.]

کتابنامه

1. هالت، پی. ام.7 "منجی‌گرایی در اسلام و تحقق پیش‌گویی." در پیش‌گویی و منجی‌گرایی، با ویرایش آن ویلیامز8، صص. 347 - 337. لندن، 1980. (مروری بر مهدی سودانی در بافت اندیشه مهدویت اسلامی).

2. ابن خلدون، مقدمه. 3 جلدی. ترجمه` فرانتس روزنتال.9 نیویورک، 1985؛ عالم عرب بررسی کلاسیک فلسفه` تاریخ و جامعه‌شناسی، از آفریقای شمالی، 1377. فصل 3 حاوی بحث مهمی در خصوص دیدگاه‌های عمومی مسلمانان درباره مهدی است، که در آن بر نفوذ صوفی و شیعه نیز تأکید شده است.

ساشادینا، اِی، اِی.10 مهدویت در اسلام: اندیشه مهدویت در شیعهِ دوازده امامی. آلبانی. نیویورک. 1981. کامل‌ترین مطالعات جدید درباره اندیشهِ مهدویت در اسلام، یا تأکید بر عقاید شیعه و نیز بررسی گسترش این اندیشه در اسلامِ اهل سنت.

رابرت اس. کرامر(Robert S. Kramer)

1Shaykh usman dan fodio .

2 Sokoto ..

3. Shaykh Ahmadu Bari.

4. Masina.

5. ". Al-. H a.j.j Umar Tal. "

6. Tukolor.

7. Holt, P. M.

8. Ann Williams.

9. Franz Rosenthal.

10 Sachedina, A. A..

1) با نگاهی گذرا به معجم مفهرس قرآن کریم روشن می‌شود که ریشه` (مهدی) (واژگان هدایت) بیش از 300 بار در قرآن آمده است، به ویژه در مورد امامان هدایتگر [انبیاء/ 73 ؛ سجده/ 24].

2) استعمال عنوان (مهدی) در مورد رسول اکرم(ص) و خلفای چهارگانه هرگز معهود نبود.

3) محمد حنفیه فرزند برومند امیرمؤمنان(ع)، هرگز ادعای امامت و مهدویت نکرد، و هرگز به مختار دستور قیام نداد [انساب الاشراف بلاذری، ج 5، ص 218 ] و هنگامی که مطلع شد که مختار ادعا کرده که از سوی او اعزام شده، از او تبرّی جست. [الملل والنحل، ج 1، ص 149] فقط اقلیت کیسانیه به او این عنوان را دادند، در حالی که او از آن‌ها بیزار بود. [الکیسانیّه فی التاریخ والادب، ص 123] آن‌ها نیز در قرن دوم به کلی منقرض شدند. [الفصول المختاره، ج 2، ص 305].

4) این مطلب را نمی‌شود به شیعه نسبت داد، بلکه عقیدهِ اقلیت ناچیزی به نام کیسانیه بود.

5) این تاریخ دقیق نیست، زیر تولد آن حضرت به سال 869 م. ، آغاز امامتش سال 874 م. و آغاز غیبت کبری به سال 941 م. می‌باشد و سال 878م. با هیچ کدام منطبق نمی‌باشد.

6) اگرچه عقیده به مهدی موعود در میان اهل سنت در حدّ شیعیان نیست، ولی در حدّ تعبیر نویسنده نیز نمی‌باشد، تا کنون بیش از 200 کتاب مستقل از علمای عامه درباره حضرت مهدی(ع) منتشر شده است. ر.ک: کتابنامهِ حضرت مهدی(عج) ج 1 و 2.

7) حافظ گنجی شافعی تصریح کرده که جملهِ : (اسم ابیه اسم ابی) در روایات صحیحه نیامده و آن را (زایده) افزوده و او همیشه در احادیث دستبرد می‌زد. [البیان فی اخبار صاحب الزّمان، ص 27].

8) مهدی(ع) از نظر شیعه (مهدی شخصی) است نه (نوعی) ، و هرگز با فرد دیگری جز فرزند امام حسن عسکری(ع) قابل انطباق نیست. بسیاری از محققان اهل سنت نیز تصریح کرده‌اند که مهدی موعود فرزند امام حسن عسکری است و در تاریخ 15 شعبان 255 هجری متولد شده است. ر.ک: میلاد نور، از علی اکبر مهدی پور.

9) منظور نویسنده از عبارت (تجسم خداوند) معلوم نشد.

10) با وجود احادیث بی‌شماری در مورد حضرت مهدی(ع) در مجامع حدیثی اهل سنت نمی‌توان ابن عربی‌ها را از عوامل گسترش اندیشه` مهدویّت بر شمرد، به عنوان مثال تنها در کتاب (مسند احمد حنبل) پیشوای حنابله، که 15 سال پیش از میلاد حضرت مهدی(عج) در گذشته، 136 حدیث درباره مهدویت موجود است. رک: احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل، صص 34 - 76.

11) منظور نویسنده از این جمله روشن نیست، اصولاَ بین اعتقاد به مهدویّت و کوه (مسا) در (مغرب) چه رابطه‌ای متصوّر است؟.

مترجم: بهروز جندقی‌

منبع: تبیان

ظهور صغرا و بایسته‏ها
یکم. امامت، خورشید حیات بخشی است (1) که شیعه با اعتقاد به آن گره خورده و راه خویش را در تاریخ آغاز کرده و از اسلام خلفا و کج راهه‏ها و بی راهه‏ها جدا نموده است. تولد، حیات، بالندگی و بقای شیعه در گرو این حقیقت‏بزرگ قرآنی (2) و یادگار سترگ پیامبر صلی الله علیه و آله است. رسول بزرگ اسلام آن‏قدر که بر این امر عظیم سفارش می‏فرمود، به هیچ یک از امور دیگر سفارش نمی‏فرمود (3) و آن‏قدر که برای این مهم از نخستین روزهای دعوت علنی تا آخرین لحظات عمر مبارک خویش، در بستر بیماری گام بر می‏داشت و اقدام می‏کرد، برای هیچ کار دیگری اهتمام نمی‏ورزید و زمینه سازی نمی‏کرد.
امامت، قلب تپنده شیعه و چراغ راه تشیع در گردبادهای حوادث و ایام است. امامت، رمز وحدت و رکن اساسی دین و سرمایه عظیم تشیع است. امامت چراغ هدایت، کشتی نجات و امانت‏خدا بر روی زمین است. می‏توان آن را پذیرفت و به عزت و فوز و فلاح رسید و می‏توان از آن چشم پوشید و در ذلت، ضلالت و تحیر فردی و اجتماعی روزگار گذراند. (4)
دوم. در میان امامان شیعه، امام دوازدهم از ویژگی‏ها و امتیازهای خاصی برخوردار است. او تنها کسی است که تمامی جهان را از عدل و داد سرشار خواهد ساخت; همان گونه که از ظلم و بیداد پر شده است. او کسی است که پیامبر صلی الله علیه و آله و همه امامان، از سالیان دور، آمدن او را بشارت می‏دادند و با یاد او و دولت او، خود و شیعیان را آرامش می‏بخشیدند. او کسی است که بینی تمامی گردنکشان را به خاک خواهد مالید و اسلام را فرا گیر خواهد ساخت و بر جای جای این عالم گلبانگ «لا اله الا الله، محمد رسول الله‏» را طنین انداز خواهد ساخت و بر این کره خاکی حکومت واحد جهانی اسلام را بنیان خواهد نهاد.
سوم. امامت‏خاستگاه انقلاب اسلامی ایران است. رابطه امامت‏با انقلاب، رابطه «والد» و «ما ولد» (5) و رابطه ریشه با برگ است. ریشه برگ را می‏زاید و برگ ریشه را نیرو می‏بخشد. انقلاب ایران هم‏چنان که بر خاسته از اعتقاد به امامت است، امروز زمینه ساز قیام و حکومت امام مهدی (عج) است. نقش رهبری پیامبر گونه امام راحل (ره) و نقش عنصر معنویت و فقاهت و نیابت از سوی امام زمان (عج) و در نتیجه ولایت پذیری مردم در پیروزی انقلاب، بر کسی پوشیده نیست.
در حقیقت، راز رهایی ایران از یوغ بیگانه و کارآمدی و بقای نظام، باز شدن گره‏های کور در لحظات سرنوشت‏ساز در تمامی سال‏های پس از انقلاب، از جنگ و صلح گرفته تا بسیاری از تهاجمات و اغتشاشات و براندازی‏ها، در گرو حمایت از مقام منیع ولایت است. به یاد دارم در یکی از سفرهای حج، در گفت‏وگویی که با یکی از متفکران مصری در مسجد النبی صلی الله علیه و آله داشتم، وی با اشاره به همین نکته، می‏گفت: رمز اساسی پیروزی شما رهبری امام خمینی (ره) است و اگر ما هم از چنین رهبری برخوردار بودیم، در مصر انقلاب می‏کردیم. و من افزودم: آری، اگر مردم ما و اعتقادات ما را هم می‏داشتید!
چهارم. با ولی بودن آثاری دارد و پشت کردن به او غرامتی. کسی که با امام نور نباشد، گرفتار امام نار می‏شود و این، سنتی است الاهی. به شهادت قرآن، کسانی که از موسی علیه السلام بریدند و پس از رؤیت آن همه معجزه و رهایی از چنگال فرعون و حاکمیت‏بر سرنوشت‏خود; «و جعلکم ملوکا» ، در برابر تنها خواسته او بهانه آوردند و عذر تراشیدند و در حقیقت از پذیرش ولایت او سر باز زدند و با نیشخند و تمسخر گفتند: «فاذهب انت وربک فقاتلا انا هیهنا قاعدون‏» ، به محرومیت; «محرمة علیهم‏» و حیرت و سرگردانی; «یتیهون فی الارض‏» گرفتار شدند و این سنت‏خداست.
امام حسین علیه السلام هم در صحرای تفتیده کربلا همین سنت الاهی را فریاد می‏کرد و هشدار داد که اگر به امام نور پشت کنید، اسیر امام نار می‏شوید و بر شما کسانی حاکم خواهند شد (حجاج‏ها) که پست و زبونتان خواهند ساخت. فاطمه علیها السلام هم می‏فرمود: با علی علیه السلام بودن همه چیز است و بی علی علیه السلام بودن هیچ; یعنی پذیرش حاکمیت معاویه، یزید، خلفای عباسی، صدام و... .
پنجم. هر متاعی به مقدار اهمیتش در معرض خطر و هجمه بیشتری است. امروز ولایت تنها سد استواری است که فرا روی تمامی قدرت‏ها ایستاده است. از این‏رو شیاطین همه توان خود را، در داخل و خارج، به مقابله و رویارویی با آن فرا خوانده‏اند و از هیچ کاری و به راستی از هیچ کاری دریغ ندارند; از شایعات بی‏اساس گرفته تا ایجاد شبهات و تفکیک ولایت فقهی و علمی، تا انکار تولد امام مهدی (عج)، تا راه اندازی بوق‏های مزدور (رادیو بهاییت)، تا تصویب بودجه‏های بیست میلیون دلاری و... .
این نوع هجوم‏های خشن، به عمد یا به غیر عمد، در رسانه‏های داخل و خارج، آدمی را به این فکر می‏اندازد که طرحی هماهنگ و منسجم در دست اجرا است; به گونه‏ای که هر یک دیگری را کامل می‏کند. البته این هجمه، تاریخی کهن در اسلام و ایران دارد. قدرت امامت تا آنجا است که به اعتراف دشمن، شیعه با کربلا و یاد حسین علیه السلام انقلاب می‏کند و با انتظار و نام امام مهدی (عج) آن را حفظ می‏کند (نگاه سرخ و نگاه سبز) . (6)
ایجاد برخی از فرقه‏های انحرافی چون بهائیت، سوغات استعمارگر پیر در خاموش کردن همین آتشفشان مهدویت است.
ششم. در برابر هجوم‏های خشن و وحشیانه‏ای که در قالب‏های نو و کهنه عرضه می‏شود، باید به ابزار روز مسلح شد که چشم در برابر چشم و گوش در برابر گوش. (7)
با توجه به اهمیت مقوله مهدویت و نقش آن در اعتقاد مردم و حفظ و رشد و بالندگی نظام، باید به بسط فرهنگ مهدویت‏با استفاده از همه فرصت‏ها و ظرفیت‏های جامعه، با بهره‏وری از راه کارهای مناسب و ارائه عرصه‏های جدید پژوهش، پرداخت همان گونه که باید به جلوگیری از سوء استفاده‏ها و آسیب شناسی آن نیز پرداخت تا از نفوذ افکار مسموم پیش‏گیری کرد.
این رسالت رسالتی همگانی است و در انحصار هیچ گروه و سازمان خاصی نیست و اگر گروهی عهده دار آن می‏شود تا این امر خطیر را سامان بخشد، تکلیف را از دوش دیگران بر نمی‏دارد، بلکه وظیفه همکاری را هم بر تکلیف پیشین آنان می‏افزاید.
باید این گوهر گران‏بها و این آتشفشان مهدویت هر دم افروخته‏تر گردد و این میسور نیست، مگر با یک بسیج همگانی و مدیریتی متمرکز و تربیت نیروهای متخصص و مبلغ. باید مربیانی کارآ، روزآمد و وارسته از حوزویان و دانشگاهیان تربیت کرد و در عرصه آموزش، پژوهش، هنر و ادبیات، کاری جدی کرد و طرحی نو درانداخت. ناگفته نماند که کارهای بزرگ به همان اندازه که مهم و سترگند; از حساسیت و شکنندگی خاصی هم برخوردارند. کارهایی از این نوع، سرعت و دقت را با هم می‏طلبد.
هفتم. چنان که غیبت امام زمان (عج) صغرا و کبرا دارد، ظهور آن حضرت هم می‏تواند صغرا و کبرا داشته باشد و انقلاب اسلامی ایران را می‏توان نماد ظهور صغرا و زمینه ساز ظهور خود آن امام همام دانست. پیش از انقلاب اسلامی ایران پذیرش یک حکومت دینی و فراگیر به رهبری امام عصر (عج) برای بسیاری بعید می‏نمود; اما امروز این مهم هیچ دور از واقع نیست. از این رو می‏توان انقلاب اسلامی ایران را مظهر ظهور صغرا و بستری برای تحقق و اتصال به قیام کبرای آن حضرت دانست; ان شاء الله.
این عصر همان گونه که بشارت‏هایی دارد، تکالیف و وظایفی را هم با خود در پی دارد; وظایفی بیش‏تر و سنگین‏تر از آن چه در گذشته بود. با حاکمیت دین در ایران و تشکیل حکومت دینی، عرصه‏های جدیدی رخ می‏نماید که کاری بس جدی را می‏طلبد.
هشتم. چنانچه به اشاره گذشت کارهای بزرگ، بسیجی همگانی با مدیریتی واحد، جامع و فراجناحی می‏طلبد. بدون یک مرکزیت و مدیریت توانمند، با بازوهای مشورتی و کارآمد از دلسوزان و مدیران ارشد نظام، گسترش فرهنگ مهدویت در داخل و خارج ممکن نیست. این مدیریت، باید با استفاده از تمامی امکانات و ابزارهای موجود و با اتخاذ راه کارهای مناسب، به گسترش فرهنگ مهدویت و تربیت نیرو و پاسخ گویی به نیازها و سؤال‏ها و شبهه‏ها و حمایت از گروه‏های فعال این عرصه بپردازد.
این مرکز با اهداف و برنامه ریزی دقیق و روشن کردن راه کارها و اولویت‏ها و طرح عرصه‏های جدید پژوهشی، می‏تواند گام‏های بلند و مؤثری در این زمینه بردارد. آنچه در ذیل می‏آید طرحی است پیشنهادی و گامی است در مسیر، تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.
اهداف
1. گسترش و تعمیق فرهنگ مهدویت در داخل و خارج;
2. بسیج افراد و نهادهای جامعه و استفاده از تمامی ظرفیت‏ها، امکانات، ابزارهای موجود (سخنرانی، مداحی، کتاب، مطبوعات، ادبیات و هنر و ...) در جهت تبیین و تعمیق هر چه بیش‏تر فرهنگ مهدویت;
3. پاسخ به نیازهای فکری و اعتقادی گروه‏های مختلف جامعه، به ویژه نسل جوان و دانشگاهیان;
4. پاسخ‏گویی به شبهات و مقابله با افکار و تبلیغات انحرافی و خرافی درباره مهدویت;
5. تربیت متخصصان و مبلغان ورزیده;
6. شناسایی، ساماندهی و اطلاع‏رسانی نهادها و افرادی که در مقوله مهدویت تلاش می‏کنند.
امکانات
مساجد، مهدیه‏ها و تکایا و جلسات محلی، صدا و سیما، مطبوعات، کتاب‏های درسی، حوزه‏ها، آموزش و پرورش، دانشگاه‏ها، اینترنت، همایش‏ها، زمینه‏ها و کمک‏های مردمی، سخنرانان، مداحان و... .
راهکارها (8)
1. ایجاد مرکزی فرهنگی (آموزشی، پژوهشی، تبلیغی) با مدیریتی واحد و شورایی متشکل از نماینده رهبری، نخبگان و فرهیختگان، برخی از مدیران نظام که به گونه‏ای با این امر مرتبطند (حوزه علمیه، سازمان تبلیغات، سازمان فرهنگ و ارتباطات، آموزش و پرورش، وزارت ارشاد، صدا و سیما، نهاد رهبری در دانشگاه‏ها، امور مساجد، عقیدتی سپاه و ارتش و ...) ;
2. ایجاد دانشکده‏های مستقل یا گرایش‏های تخصصی در برخی رشته‏های مناسب دانشگاهی و تاسیس مراکز آموزشی تخصصی در حوزه‏های خواهران و برادران;
3. جذب و تربیت مربیان مهدویت از میان طلاب، دانشجویان و معلمان در دوره‏های آموزشی ویژه یا بلند مدت، جهت اداره جلسات محلی و سخنرانی در سطح دبیرستان‏ها، مساجد، مهدیه‏ها و مراکز مورد نیاز;
4. فعال کردن صدا و سیما در رابطه با فرهنگ مهدویت و تهیه برنامه‏های آموزشی - علمی (به صورت مستمر و منظم با استفاده از اساتید مجرب) و هنری (فیلم، نمایش‏نامه و ...) جهت پخش در سطح داخل و خارج;
5. اولویت‏بخشیدن به کارهای فرهنگی ویژه‏حضرت در تمامی مراکز و معاونت‏های فرهنگی و اماکنی که متعلق به آن حضرت است; به ویژه مسجد مقدس جمکران;
6. تشویق و حمایت از کارهای ادبی و هنری ویژه حضرت.
(داستان، شعر، فیلم داستانی و مستند، نمایش نامه، طراحی، نقاشی، سرود و...)
7. راه اندازی یک شبکه اینترنتی فعال و ارتباط با مؤسسات علمی - پژوهشی ویژه حضرت در داخل و خارج;
8. برپایی همایش‏ها و نشست‏های علمی در سطح داخلی و خارجی;
9. حمایت از تشکل‏های مردمی، که در جهت گسترش فرهنگ مهدویت تلاش می‏کنند;
10. ترویج و احیای دعای ندبه در مساجد و مهدیه‏ها به شکل مناسب;
11. بررسی کارشناسانه کتاب‏های درسی، دانشگاهی و حوزوی و اصلاح آنها در زمینه فرهنگ مهدویت;
12. برقراری جلسات هفتگی یا ماهیانه در سطح شهرها و محله‏ها به وسیله مربیان و مبلغان ویژه آن حضرت;
13. تهیه مجلات و کتاب‏های ویژه حضرت برای سطوح مختلف، بخصوص نسل جوان.
14. ترجمه کتاب‏ها و مقالات مناسب در فرهنگ مهدویت از فارسی به زبان‏های زنده دنیا و بالعکس;
15. برگزاری همایش برترین‏های مهدویت (کتاب، مجله، مقاله، فیلم، نمایش‏نامه، طراحی، نقاشی، خطاطی، سرود و ...) ;
16.ایجاد کتاب‏خانه‏های مستقل فرهنگ مهدویت‏یا اختصاص بخشی از کتاب‏خانه‏ها به کتاب‏های ویژه آن حضرت;
17. ایجاد مرکزی جهت پاسخ‏گویی به سؤالات و شبهات مهدویت (مکتوب و شفاهی) ;
18. غنی سازی و جهت‏دهی اشعار و مداحی‏ها در مورد آن حضرت;
19. به اقتراح گذاشتن برخی مباحث مهم و اساسی در مقوله مهدویت، در سطح داخلی و خارجی و اعطای جوایز ویژه;
20. برگزاری مسابقات کتاب‏خوانی در سطوح مختلف جامعه;
21. ایجاد کانون‏هایی با نام پیشنهادی «انتظار» در حوزه‏ها، دانشگاه‏ها، مدارس، مساجد و مراکز عقیدتی;
عرصه‏های پژوهش
الف. کلامی، اعتقادی
1. ولایت (مفهوم، مبنا، اقسام و...) و امامت (اهمیت، دلایل عقلی و نقلی، مبانی، ویژگی‏ها، شؤون، راه انتخاب، شبهات و ...) به عنوان یکی از مهم‏ترین مبانی اعتقادی در مقوله مهدویت;
2. اثبات تولد و وجود حضرت (بررسی ادله نقلی و عقلی) ;
3. اصالت مهدویت (ادیان و مهدویت) ;
4. مهدویت از نگاه آیات و روایات;
5. بررسی تفاوت دیدگاه اهل تشیع و تسنن در مقوله مهدویت (مهدی نوعی یا شخصی) و اثبات دیدگاه تشیع;
6. ویژگی‏ها و امتیازهای امام مهدی (عج) نسبت‏به سایر معصومین علیهم السلام;
7. علت و حکمت غیبت امام مهدی (عج) و بررسی سنت غیبت در میان دیگر انبیای الهی;
8. آثار و فواید وجودی حضرت در عصر غیبت (بررسی دیدگاه‏های فلسفی، عرفانی و روایی و فعالیت‏ها و نوع روابط و برکات و عنایات حضرت) ;
9. امکان رؤیت‏حضرت (آیا بر درخواست رؤیت‏حضرت مستندی هست؟) ;
10. وظایف و مسؤولیت‏های شیعه در عصر غیبت;
11. انتظار (مفهوم، ریشه‏ها، آثار، آداب) ;
12. طول عمر حضرت;
13. زمینه‏ها، علایم و شرایط ظهور;
14. حوادث و رخدادهای هنگام ظهور حضرت;
15. رجعت و مدت حیات و حکومت‏حضرت;
16. دین در عصر ظهور;
17. جهان در عصر ظهور;
18. آینده جهان و فرجام انسان;
19. آداب توسل، زیارت و ارتباط معنوی با حضرت;
20. مهدویت و مسائل کلامی نوظهور (قرائت‏های مختلف از دین، سکولاریسم، پلورالیسم، انتظار از دین، مدرنیته و...) .
ب. تاریخی (تحلیلی - نقلی)
1. شخصیت‏حضرت (ولادت، امامت، غیبت صغرا، غیبت کبرا) ;
2. بررسی شرایط تاریخی و وضعیت‏سیاسی - اجتماعی و فکری عصر غیبت در آستانه غیبت صغرا;
3. تمهیدات ائمه، به ویژه عسکریین علیهما السلام برای ورود شیعه به این عصر;
4. آغاز غیبت و چگونگی آن;
5. نواب اربعه، وظایف و نقش آنان در عصر غیبت صغرا;
6. بررسی سازمان وکالت در عصر غیبت صغرا (پیدایش، فرآیند تکاملی، نقش، وظایف، صفات و ویژگی‏ها، روش مبارزاتی، مناطق تحت نفوذ، وکلای دروغین و خائن) ;
7. وضعیت فکری و سیاسی - اجتماعی شیعه در عصر غیبت صغرا;
8. بررسی وضعیت جهان اسلام و شیعه (دولت‏ها، نهضت‏ها، حرکت‏های علمی و مبارزات علما، دوران‏های مرجعیت و...) در عصر غیبت کبرا;
9. قیام‏هایی که با استفاده از نام ایشان در طول تاریخ علیه ظلم و استبداد صورت گرفته است;
10. مدعیان مهدویت و نیابت;
11. ابعاد و شیوه‏های مبارزاتی دشمنان در رابطه با مقوله مهدویت در طول تاریخ;
12. بررسی اقوام منتظر (قبل و بعد از ظهور منتظر) از منظر تاریخ و قرآن به همراه درس‏ها و عبرت‏ها (یهود در انتظار موسی علیه السلام و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله) ;
13. بررسی مهدویت از نگاه فلسفه تاریخ;
14. بررسی اماکن و مقام‏های زیارتی منتسب به حضرت (در ایران و دیگر جاها) ;
15. کرامات حضرت مهدی (عج) .
ج. روان‏شناختی، تربیتی و اخلاقی
1. بررسی آثار روان‏شناختی، تربیتی و اخلاقی اعتقاد به امام زنده (با آن اوصاف و شؤون مخصوص) که بر رفتار انسان‏ها و جوامع نظارت دارد و نجوا و ارتباط قلبی، توسل و استغاثه به آن حضرت همواره و در همه جا ممکن است;
2. مبانی تربیتی و اخلاقی در حکومت مهدوی;
3. نقش انتظار در روان، تربیت و اخلاق انسان منتظر;
4. بررسی نقش و وظایف نهادهای تربیتی (خانواده، مدرسه، دانشگاه و...) درباره حضرت;
5. سیمای منتظران و ترسیم الگوی انسان منتظر;
6. ویژگی‏ها و صفات یاران امام مهدی (عج) و راه رسیدن به آنها;
7. آسیب شناسی روان شناختی، تربیتی و اخلاقی مهدویت، به ویژه بر اساس دیدگاه‏های نادرست;
8. آسیب‏شناسی تربیت دینی در عصر غیبت;
9. بررسی روش‏های مناسب ایجاد انس و علاقه در کودکان، نوجوانان و جوانان سبت‏به حضرت.
د: سیاسی و اجتماعی
الف) عصر غیبت
1. سیره حضرت در عصر غیبت;
2. مسئولیت‏های امام، شیعیان و مسلمین جهان در تحقق حکومت عدل جهانی امام مهدی (عج) ;
3. نقش حضرت در حراست از شیعیان (نامه به شیخ مفید، شیعیان بحرین، انقلاب اسلامی ایران) ;
4. حکومت‏حضرت احتیاج به چه زمینه‏ها و یاران و تشکیلات و مراحلی دارد که باید در عصر غیبت فراهم شود؟ این نیازها چگونه و به وسیله چه کسانی باید فراهم شود؟ ;
5. وضعیت‏شیعه در عصر غیبت (ولایت فقیه) ;
6. ولایت فقیه زمینه ساز حکومت جهانی مهدوی;
7. بررسی نقش و وظایف نهادهای اجتماعی و حکومتی پیرامون مقوله مهدویت;
8. نقش انتظار در اندیشه سیاسی شیعی پس از غیبت و به حرکت وا داشتن و رهایی ملت‏های مسلمان از یوغ سلطه‏گران;
9. ابعاد و شیوه‏های مبارزاتی دشمنان در رابطه با مقوله مهدویت در عصر معاصر; (9)
10. حکم قیام و انقلاب پیش از ظهور حضرت;
11. روش‏های مبارزاتی شیعیان در جوامع تحت‏سلطه و جهان در عصر غیبت;
12. رسالت انقلاب اسلامی ایران در فراهم ساختن زمینه‏های ظهور و حکومت جهانی مهدوی;
13. نقش ایرانیان، مصری‏ها، لبنانی‏ها و عراقی‏ها در ظهور حضرت (از منظر روایات) ;
14. نقش جوانان و بانوان در ظهور حضرت (از منظر روایات) ;
15. ترسیم حقیقت جامعه منتظر و مؤلفه‏های آن و تبیین شرایط رشد و گسترش آن;
16. نوع رابطه تشکیلاتی در عصر غیبت;
17. موانع قیام حضرت در عصر غیبت;
18. شناسایی زمینه‏های ظهور حضرت در جهان معاصر;
19. بررسی ویژگی‏های حکومت مهدوی و صفات کارگزاران او جهت الگو دهی به کارگزاران حکومت‏های دینی در عصر غیبت; (10)
20. حکومت‏حضرت الگوی حکومت‏های دینی در عصر غیبت;
21. ارتباط عاشورا و انتظار، حسین علیه السلام و مهدی (عج) ;
22. دشواری‏های حفظ دین (از منظر روایات) و آسیب‏شناسی آن در عصر غیبت;
23. روش‏های تبلیغ فرهنگ مهدویت در جامعه و جهان معاصر;
24. معرفی، نقد و بررسی عملکرد گروه‏ها و اشخاص فعال در رابطه با حضرت مهدی (عج) (انجمن حجتیه و...) .
ب) عصر ظهور
1. حکومت جهانی حضرت (ضرورت، امکان، شکل، ساختار، مبانی، ویژگی‏ها و...) ;
2. ترسیمی روشن از حکومت جهانی حضرت;
3. نقش دین و قوانین الهی در حکومت جهانی مهدوی;
4. علل و عوامل پیروزی حضرت و فروپاشی قدرت‏های استکباری در هنگام قیام امام مهدی (عج) ;
5. جایگاه حکومت‏حضرت در دهکده جهانی، نظام نوین و دنیای ارتباطات;
6. توسعه و مشارکت‏سیاسی، تمرکز قوا، قدرت، جامعه مدنی، خشونت و مدارا و ... در نظام سیاسی مهدوی;
7. شاخصه‏ها و صفات مدیران و کارگزاران در حکومت‏حضرت;
8. تفاوت مدینه فاضله اسلامی با دیگر مدینه‏های فاضله;
9. نوع رابطه تشکیلاتی و ولایی در عصر ظهور;
10. مسیح علیه السلام و مهدی (عج) ;
11. مهدی (عج) و یهود;
12. بررسی علل و عوامل مخالفت و روی گردانی برخی از منتظران حضرت از آن حضرت در هنگام ظهور;
13. سیره حضرت در عصر ظهور (تربیتی، فکری، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، حقوقی، قضایی و جزایی) .
ه) اقتصادی
1. مؤلفه‏های نظام اقتصادی در عصر ظهور;
2. نظام اقتصادی حکومت امام زمان (عج) الگوی حکومت دینی در عصر غیبت;
3. توزیع ثروت و فقر زدایی در عصر ظهور، الگوی حکومت دینی در عصر غیبت; (11)
4. رشد تکنولوژی، صنعت و فن‏آوری در عصر ظهور;
5. الگوی مصرف در عصر ظهور;
6. توسعه اقتصادی در عصر ظهور;
7. منابع مالی حکومت مهدوی.
و) ادبی و هنری
1. تعریف، نقش، جایگاه، ویژگی‏ها و رسالت هنر و هنرمند در عصر انتظار و ظهور;
2. تدوین زندگی‏نامه منتظران واقعی و حکایات انتظار و تشرفات حقیقی در عصر غیبت;
3. تدوین فیلم نامه‏ها و نمایشنامه‏ها در مقوله مهدویت (حقیقت و آثار انتظار، زندگی ایده آل، نقش حضرت در حفظ شیعیان «داستان انار و حفظ شیعیان بحرین‏» ، برخی تشرفات حقیقی، انتظار یهود برای پیامبر اسلام و کفر آنان و تطبیق آن بر برخی از مدعیان انتظار امام مهدی علیه السلام، و...) ;
4. سرودن اشعاری حکمت‏آمیز درباره حضرت و انتظار راستین;
5. نقاشی و طراحی در مقوله مهدویت (انتظار، قیام، انقلاب اسلامی ایران زمینه‏ساز انقلاب جهانی حضرت، پیوند بعثت، غدیر و کربلا با انتظار، و...) ;
6. بررسی عناصر داستانی با محوریت انتظار، نقد و بررسی داستان‏هایی که درباره آن حضرت نوشته شده است;
7. تهیه داستان‏ها و اشعار مناسب (بر اساس معیارهای داستان نویسی، روان‏شناختی و تربیتی) در مقوله مهدویت، برای گروه سنی کودک، نوجوان و جوان;
8. روش‏های گسترش، تبلیغ و تبیین فرهنگ مهدویت‏با بهره‏گیری از ادبیات و هنر;
9. امام مهدی علیه السلام در آثار شاعران و ادیبان شیعی و سنی;
10. منجی در ادبیات و هنر جهانی.
ز) سؤالات و شبهات
1. ریشه یابی، طبقه‏بندی و پاسخ‏گویی به سؤالات و شبهات قدیم و جدید در مقوله مهدویت. (آیا روایات تولد امام زمان (عج) سند ندارد؟ آیا کودک پنج‏ساله می‏تواند امام باشد؟ آیا امام، همسر و فرزند دارد؟ آیا مهدی نوعی است‏یا شخصی؟ نقش امام غائب چیست؟ آیا بهتر نبود حضرت در زمانی مناسب به دنیا می‏آمد؟ چرا زمان ظهور مشخص نشده است؟ آیا داستان جزیره خضرا صحت دارد؟ و ...)
ح) فرقه‏های انحرافی (معرفی، نقد و بررسی آنها)
شیخیه، بابیه، بهائیه و... .
ط) احادیث، ادعیه و زیارات
1. بررسی احادیث مهدویت (سندی و دلالی) ;
2. بررسی، شرح و تفسیر دعاها و زیارات ائمه علیهم السلام در مورد آن حضرت;
3. گردآوری، شرح و تفسیر آثار امام مهدی (عج) . (زیارت، ادعیه، توقیعات و سخنان) .
ی) منابع
1. تصحیح و گردآوری مناسب منابع روایی;
2. تبویب و تدوین جدیدی از روایات مربوط به حضرت، بر اساس یک سیر منطقی یا نیازهای روز;
3. تدوین و تحلیل موضوعی روایات.
ک) منجی‏شناسی تطبیقی
1. اسلام و یهودیت;
2. اسلام و مسیحیت;
3. اسلام و دیگر ادیان (هندی، بودایی و...) ;
4. اسلام و مکاتب;
5. شیعه و اهل سنت;
6. شیعه اثنی عشری با دیگر فرقه‏های شیعی غیر اثنی عشری (کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه، غلاة) .
ل) کتاب‏شناسی
1. فهرست نویسی کتاب‏های مهدویت (همه کتاب‏ها به همه زبان‏ها) ;
2. کتاب‏شناسی تفصیلی مهدویت;
3. کتاب‏شناسی موضوعی مهدویت.
1) الامام کالشمس‏» (امام رضا علیه السلام) ; کافی، ج 1، ص 200; تحف‏العقول، ص‏438.
2) مائده، 3.
3) ولم یناد بشی‏ء ما نودی بالولایة‏» (امام باقر علیه السلام) ; وسایل‏الشیعة، ج‏1، ص‏10، ح‏10.
4) مائده، 25; خطبه امام حسین علیه السلام در روز عاشورا و بخشی از خطبه حضرت زهرا علیها السلام در مسجد مدینه.
5) و والد وما ولد» بلد، 3.
6) ر.ک: گفت و گو با دکتر حسن بلخاری، مجله موعود، شماره‏های 25 و 26.
7) ان النفس بالنفس و العین بالعین و الانف بالانف و الاذن بالاذن...; مائده، 45.
8) راه‏کارها و اولویت‏ها، برخاسته از بررسی فرصت‏ها و تهدیدهای موجود در جامعه و جهان و اتخاذ راهبردهای مناسب است.
9) این موضوع به جهت اهمیت و صبغه تاریخی در موضوعات تاریخی نیز آورده شد.
10) قسمت اول این موضوع، در موضوعات عصر ظهور نیز آمده است. آن چه که اینجا بر آن تاکید می‏شود، الگو بودن آن برای حکومت‏های دینی در عصر غیبت است.
11) گرچه این موضوع یکی از زیر مجموعه‏های موضوع شماره 1 است. اما به جهت اهمیت الگو بودن آن برای عصر غیبت، به صورت مستقل نیز آورده شد.
منبع: تبیان

مقدمه‏ای بر آثار تربیتی و روان‏شناختی انتظار
اشاره:
انتظار در مکتب اسلام، تنها یک رویکرد عاطفی نیست; بلکه رویکردهای معرفتی، اجتماعی، اخلاقی و فردی را نیز شامل می‏شود . از این روی می‏توان، انتظار را همچون منشوری دانست که دارای تجلیات گوناگونی است .
در رویکرد معرفتی به مسئله انتظار، می‏توان آثار تربیتی و روان شناختی این پدیده را با نگاهی جدید، مورد بررسی قرار داد; البته در اینجا، تربیت‏به معنای گسترده آن مورد نظر است که شامل مقوله‏های اخلاقی نیز می‏شود و در بعد روان شناختی نیز، آثار کارکردی آن بیشتر مورد تاکید قرار می‏گیرد .
در نوشتار حاضر، به عناوینی مانند گسترش امیدهای واقعی، پویایی معطوف به هدف، استقرار وحدت و همبستگی، مراقبت دایمی و سلامت اخلاقی جامعه پرداخته‏ایم .
یادکرد این نکته لازم است که این نوشتار تنها پیش درآمدی بر این مبحث است و امیدواریم که در آینده بتوانیم به صورتی گسترده‏تر و عمیق‏تر و فراتر از یک مقاله بدان بپردازیم .
1 . گسترش امیدهای واقعی
امید، محرک انسان برای رویارویی با آینده است . برخی آن را انگیزه و برخی دیگر، آن را نیاز آدمی می‏دانند; به عقیده مزلو (1) ، یکی از روانشناسان مکتب کمال:
انگیزه آدمی، نیازهای مشترک و فطری است که در سلسله مراتبی از نیرومندترین تا ضعیف‏ترین نیاز، قرار می‏گیرد . (2)
برای توضیح مطلب می‏توان گفت که آدمی، پیوسته و در پی انجام هرکاری، به دنبال غایت و مقصودی مشخص بوده و قبل از اقدام به آن نیز، نیازمند انگیزه‏ای برای آغاز عمل است .
بر این اساس، انسان برای تداوم زندگی و تحمل دشواریهای آن، نیازمند انگیزه‏ای نیرومند است که در پدیده «امید به آینده‏» تجلی می‏یابد; آینده‏ای که به مراتب، عالی‏تر، زیباتر و بهتر از امروز باشد; این مسئله، به ویژه برای جوانان، دارای اهمیت‏بیشتری است; زیرا آنان در پرتو «امید به فردایی بهتر» می‏توانند به نیروی فراوان خود و شور و نشاط بی‏پایان‏شان جهت و معنا بخشند .
البته این مقوله در میان مکاتب دینی و غیر دینی، دارای جایگاه، منزلت و تفسیرهای گوناگونی است; اعتقاد پیروان ادیان به امدادهای غیبی و عنایات عام و خاص الهی، به گونه‏ای منطقی، متضمن پیامدهایی همچون امید به آینده و به تعبیری دیگر، فرج بعد از شدت می‏شود . در حالی که در مکاتب مادی و بینشهای سکولاریستی جایی برای «امدادهای غیبی‏» وجود ندارد . حتی در میان پیروان ادیان، نیز این مسئله، دارای جلوه‏های گوناگونی است . از جمله در چند سال پیش، پاپ، رهبر کاتولیکهای جهان، در اولین کتابی که از او با عنوان عبور از آستانه امید منتشر گردید، به صراحت، ناامیدی خود را از وضعیت اخلاقی و اعتقادی عصر حاضر به ویژه جوانان، اظهار نمود . در اظهارات پاپ، نشانه‏هایی از امید به آینده به چشم نمی‏خورد . حتی در میان برخی اندیشمندان و متفکران غربی نیز بعضا مسئله «امید» همچون پدیده‏ای دور از دسترس و بیهوده تلقی می‏شود . به عنوان مثال، برتراند راسل (3) در گفتاری با عنوان «جهان پر تلاطم‏» می‏نویسد:
من در لحظه تاریک (ژوئیه 1961) به نوشتن مشغولم و نمی‏دانم نژاد بشر آنقدر دوام می‏کند که نوشته من منتشر یا در صورت انتشار، قرائت‏شود یا نه . (4)
در مقابل این رویکرد یاس‏آور و منفی به آینده که در بیشتر مکاتب موجود مشاهده می‏شود، اندیشه‏ها و رویکردهای امیدوارانه و مثبت‏گرایی نیز وجود دارد که از مهم‏ترین آنها می‏توان به اعتقاد مذهب شیعه در زمینه انتظار امام عصر (ع) اشاره نمود که نه تنها انتظار فرج آن حضرت، پدیده‏ای معنادار، منطقی و معقول است، بلکه چنین انتظاری، در زمره بزرگترین گشایشها، تلقی می‏شود (5) . برای توضیح مطلب، اشاره می‏کنیم که امیدها دوگونه‏اند: امیدهای واهی و امیدهای واقعی . امیدهای واهی، بیشتر شامل نوعی ایده‏آلها، آرمانها و آرزوهای گمشده است که انسان با حاضر کردن آنها در ذهن و درون خویش، به نوعی آرامش خاطر دست می‏یابد که در صورت تداوم و تقویت آنها، خود به خود زمینه جدا شدن از مسائل و رویدادهای واقعی زندگی و در نتیجه احساس بیگانگی با واقعیات، برای شخص فراهم می‏گردد .
در مباحث روانشناسی تربیتی، این نوع مواجهه با مسائل، رفتارهای دفاعی نام دارد . از ویژگیهای اینگونه رفتارها، این است که در کوتاه مدت، به شخص، آرامش و امنیت می‏بخشد ولی در دراز مدت، موجب ناسازگاری با اطرافیان و دنیای خارج می‏شود .
امیدهای واقعی نقطه مقابل امیدهای واهی است; امیدهایی که دارای پایه و اساسی منطقی و استوارند و ریشه در اعتقادات و باورهای دینی و ارزشهای مبتنی بر وحی الهی دارند و مانند اینها به ظهور حضرت مهدی (ع) و شرایطی که آن حضرت با کومت‏خویش فراهم می‏آورند که در اینجا به دو نمونه از این شرایط اشاره می‏کنیم:
امام حسن مجتبی (ع) از پدر بزرگوارشان نقل می‏فرمایند:
در دولت مهدی (ع)، درندگان، سازش می‏کنند; زمین، نباتات خود را خارج می‏کند; آسمان، برکاتش را فرو می‏فرستد; گنجهای نهفته در دل زمین برای او آشکار می‏شود و بین مشرق و مغرب را مالک می‏شود و خوشا به حال کسی که آن روزگار مسعود را درک کند و دستوراتش را با گوش جان بشنود . (6)
از امام باقر (ع) نیز روایت‏شده است که فرمودند:
هنگامی که قائم ما (ع) قیام کند، دست‏شریفش را بر سر بندگان گذارد و خردهای آنها را گرد آورد و رشدهای آنها را کامل گرداند . (7)
از این دو عبارت چنین برداشت می‏شود که انتظار امام عصر (ع)، موجب گسترش و توسعه امیدهای واقعی در شیعیان و پیروان آن حضرت می‏شود; امیدهایی که منتظرانش، هرگز در حقیقت و اصالت آنها، تردیدی به خود راه نمی‏دهند; زیرا چنین امیدهایی از متن باورهای دین، رویش کرده و برخاسته از اعتقاد اصیل و استوار شیعه است .
حال، چنانچه از بعد روانشناختی به مسئله بنگریم، نقش امید را در سلامت روانی، تعیین کننده و محوری خواهیم یافت .
دوآن شولتس (8) می‏نویسد:
سلامت روانی، پیش‏نگر است، نه پس‏نگر، دورنما، چیزی است که شخص امیدوار است‏بشود نه آنچه پیش‏تر روی داده است و دگرگونی‏پذیر نیست . (9)
او می‏افزاید:
من، نگاهی را که به آینده می‏نگرد و بر هدفها، آمال و رؤیاهای درازمدت تمرکز می‏یابد، خوشایند می‏یابم . البته پیش‏بینی و برنامه‏ریزی و تلاش برای آینده، از ماندن در رویدادهای گذشته، سالم‏تر به نظر می‏رسد . (10)
کانت، طرح مسئله امید را از ویژگیهای هوشمندی آدمی تلقی می‏کند و می‏نویسد:
برای هر کس که متنبه و هوشیار باشد و در کار دنیا و حال خود بنگرد، سه سؤال پیش می‏آید:
نخست، چه می‏توانم بدانم؟
دوم اینکه، چه باید بکنم؟
سوم اینکه، چه امید و انتظاری می‏توانم داشته باشم؟ (11)
آلپورت، (12) یکی از صاحب نظران علم شخصیت معتقد است:
[اشخاص برخوردار از سلامت روان] فعالانه در پی هدفها و امیدها و رؤیاهای خویشتند، و رهنمون زندگی‏شان، معناجویی و ایثار و حسن تعهد است . تعقیب هدف، هیچ‏گاه پایان نمی‏پذیرد . اگر هدفی را باید کنار گذاشت، باید بیدرنگ انگیزه نوینی آفرید . افراد سالم به آینده می‏اندیشند و در آینده زندگی می‏کنند . (13)
رویکرد «آینده‏گرا» با ویژگی «سلامت روان‏» از نسبت معقول و منطقی برخوردار است .
چنین نسبتی را در بیان ویکتور فرانکل (14) به روشنی می‏یابیم:
شخصیتهای سالم، ویژگیهای دیگری هم دارند; به آینده می‏نگرند و به هدفها و وظایف آتی توجه می‏کنند . در واقع به چنین هدفهایی نیاز دارند . این ویژگی انسان است که تنها با نگرش به آینده می‏تواند زندگی کند . (15)
او در ادامه نظریاتش می‏افزاید:
بدون اعتقاد به آینده، «محمل معنوی‏» زندگی از میان می‏رود و روح و جسم به سرعت محکوم به فنا می‏گردد . باید برای ادامه زندگی دلیلی داشت; در راه هدفی آتی کوشید، وگرنه زندگی معنای خود را از دست می‏دهد . (16)
به نظر «فرانکل‏» ، اعتقاد به آینده، هم عامل معنا داشتن زندگی و هم عامل تداوم و استمرار آن است . چنین تعبیری، یک نقطه اوج در میان نظریات روانشناسان در این زمینه است .
انتظار در مکتب شیعه، علاوه بر اینکه، نوعی امید به آینده است، چشم به راه یک رویداد بزرگ و تحول عمیق، بودن است; چرا که طی شدن فاصله میان غیبت و ظهور یک پدیده عادی نیست; بلکه حادثه‏ای به وسعت همه تاریخ بشر است . برای تجسم عظمت آن، اشاره به این نکته کافی است که امام مهدی (ع)، تبلور همه آرمانها و آرزوهای محقق نشده انسان در طول قرون و اعصار گذشته تا کنون است .
بر این اساس، فردای ظهور، فردایی است روشن‏تر و بهتر از امروز; زیرا همه اختلافها و خصومتها که ناشی از محدودیت اندیشه و نارسایی عقل بشر است، از میان برمی‏خیزد و در پرتو شکوفایی خرد، جای خود را به عطوفت، رحمت و مناسبات صمیمانه می‏بخشد .
با تکیه بر این مبانی، دیگر، افسردگی در میان پیروان مکتب انتظار جایی ندارد . در غیر این صورت آدمی، دلیلی برای بهتر بودن فردا ندارد; بنابراین بیشتر در معرض افسردگی و ناامیدی قرار می‏گیرد . اهمیت این مطلب، زمانی روشن‏تر می‏شود که بدانیم افسردگی، به عنوان بیماری قرن، شایع‏ترین و دشوارترین اختلالی است که انسان معاصر با آن مواجه بوده و به شدت از عوارض آن رنج‏برده است; چرا که رشته‏های امید خود را بریده و گسیخته می‏بیند .
2 . پویایی معطوف به هدف
زندگی، زمانی با معنا است که جوهر حرکت در آن باشد و به تعبیر دیگر، انسانی که پویا و فعال و پر تحرک است، معنایی برای بودن خویشتن می‏یابد; زیرا می‏تواند خود را از سطح رکود و روزمرگی، به مرحله پویایی برساند .
وقتی فرد، به وضعیت موجود راضی نیست و در صدد تحقق شرایط بهتری تلاش می‏کند، به این معنا است که خود نیز نقشی در آن ایفا می‏کند و تماشاگر نیست; بلکه ایفاگر وظیفه‏ای خاص است .
دوآن شولتس، در توصیف چنین حالتی می‏نویسد:
چیزی که به زندگی شور و هیجان می‏بخشد تعقیب است نه تسخیر، راه است نه مقصد، تلاش است نه کامیابی . (17)
پویایی از دو منظر قابل بررسی است; نخست اینکه انسان پویا به نفی هرگونه بی‏تفاوتی برمی‏خیزد و همین امر، زمینه‏ساز نوآوری، خلاقیت و جست‏وجوی همیشگی امور بدیع است و تاثیر آن نیز رضایت نسبی آدمی از خویشتن و زندگی است; زیرا بخشی از آثار وجودی خویش را شاهد بوده و آنها را باور دارد . دیگر اینکه هرگونه تحرک و پویایی نیز دارای چنین آثاری نخواهد بود; زیرا رکت‏بدون هدف، عقیم و داشتن هدف بدون حرکت نیز بی‏معنا است . از این روی پویایی معطوف به هدف، موردنظر است; زیرا شامل هر دو مؤلفه است .
بنابراین، براساس این مقدمات می‏توان گفت که انتظار امام عصر (ع)، در منتظرانش، شامل هر دو مؤلفه «پویایی‏» و «معطوف به هدف بودن‏» است; زیرا منتظر به جامعه‏ای می‏اندیشد که تمامی وعده‏های انبیا و اولیا در آن به وقوع خواهد پیوست و از این روی تلاش می‏کند تا به میزان توانایی و درک مسئولیت‏خویش، در ساختن چنین جامعه‏ای سهیم باشد . از سوی دیگر، او می‏داند که برای چه تلاش می‏کند; انگیزه‏ای آشکار، منطقی، معقول و قابل دفاع دارد; بنابراین تمامی تلاشهای او، معطوف به هدفی والا به نام «انتظار ظهور» می‏شود و این هدفی معنادار و ارزشمند است .
تجلی اینگونه تلاشها را در فرمایش امام صادق (ع) می‏بینیم:
هرکس دوست دارد از یاران حضرت قائم (ع) باشد، باید در انتظار او باشد، به نیکویی و پرهیزکاری رفتار نماید; پس اگر او به این حال، پیش از قیام او از دنیا برود، پاداش یاران مهدی را خواهد گرفت; بنابراین بکوشید و جدیت کنید و چشم به راه باشید که بر شما گوارا باد . (18)
برخی از روانشناسان مکتب کمال، نظیر «ویکتور فرانکل‏» ، معتقدند در وجود انسان، تواناییهایی نهفته است که جز در موقعیتهای خاص، بروز و ظهور نمی‏یابند; موقعیتهایی نظیر برخورد با سختیها و تنگناها که آدمی را به پویایی و تحرک وا می‏دارد و همین خودانگیزیها، عامل تحقق خویشتن و خود شکوفایی است . رویکردهای او که برگرفته از دوران سخت اسارت در بازداشتگاههای مخوف آلمان نازی است، با زیبایی هر چه تمامتر در کتاب انسان در جست‏وجوی معنا به تصویر کشیده شده است . (19)
حضرت علی (ع) نیز در نهج‏البلاغه به این مطلب اشاره دارد:
و کانی بقائلکم یقول: «اذا کان هذا قوت ابن ابی طالب فقد قعد به الضعف عن قتال الاقران و منازلة الشجعان‏» الا و ان الشجرة البریة اصلب عودا و الرواتع الخضرة ارق جلودا و النابتات العذیة اقوی وقودا و ابطا خمودا . . . (20)
. . . گویا می‏شنوم که شخصی از شما می‏گوید: «اگر غذای فرزند ابوطالب همین است، پس سستی او را فرا گرفته و از نبرد با هماوردان و شجاعان بازمانده است‏» . آگاه باشید! درختان بیابانی، چوبشان سخت‏تر، و درختان کناره جویبار پوستشان نازک‏تر است . درختان بیابانی که با باران سیراب می‏شوند آتش چوبشان شعله‏ورتر و پردوام‏تر است . . . 1
در یک جمع‏بندی، آثار تربیتی انتظار پویا و معطوف به هدف، عبارتند از:
الف) به جریان افتادن نیروهای نهفته و سرمایه‏های راکد انسان در پرتو دوران سخت انتظار;
ب) پالایش درون و به مرحله خلوص رسیدن به جهت طولانی شدن دوران غیبت;
ج) معنا یافتن زندگی در پرتو پویایی معطوف به هدف، با نگاه تطبیقی به زندگی بدون هدف و فرجام آن که تهی شدن از درون و روزمرگی است;
د) رشد قدرت تحمل در برابر ناملایمات و تنگناها به جهت قداست و عظمت هدف که در انتظار حضرت معنا می‏یابد;
ه) فراتر رفتن از مرز انسان متعادل و رسیدن به مرحله انسان متعالی;
و) رها شدن از سطح و مرحله رنجهای حقیر مادی و گام نهادن در وادی رنجهای تحمل عظیم معنوی و دغدغه‏های بزرگ انسانی، همچون رنج انتظاری راستین و طولانی و چشم دوختن به دروازه‏های روشن ظهور .
3 . استقرار وحدت و همبستگی
چنانچه، انتظار را به عنوان یک آرمان بنگریم، در جنبه‏های فردی و اجتماعی نیز دارای آثاری خواهد بود . نخست از لحاظ فردی، موجب تمرکز افکار و نیروهای آدمی می‏شود; زیرا همه آنها، ناظر به یک هدف; یعنی انتظار ظهور هستند و این امر به نوبه خود، موجب وحدت شخصیت او می‏گردد . در مقابل، می‏توان به پراکنده بودن و متفرق بودن تلاشهای انسان اشاره نمود که هیچ نتیجه‏ای در پی نخواهد داشت . این معنا در قرآن کریم چنین آمده است:
هر آینه سعی و کوشش شما پراکنده است . (21)
آلپورت در بیان چنین رابطه‏ای می‏نویسد:
تلاش برای آینده، به کل شخصیت آدمی، یگانگی و یکپارچگی می‏بخشد . . . به عبارت دیگر، می‏توان با کوشش برای دست‏یافتن به مقاصد و رسیدن به هدفها، جنبه‏های شخصیت را یکپارچه ساخت و جامعیت‏بخشید . (22)
وحدت شخصیت، از هرز رفتن تواناییها و قابلیتها، جلوگیری می‏کند و زمینه رشد و ظهور قدرتی شگرف و فوق‏العاده را فراهم می‏کند; زیرا چنین وحدتی در درون آدمی، تضادهای درونی را از میان برمی‏دارد; همان تضادهایی که برخی انسانها را پیوسته رنج داده، توانشان را به شدت می‏کاهد . در اینجا به نقل مطلبی از «کارن هورنای‏» (23) می‏پردازیم . او یکی از روانکاوان هم‏عصر ما است . وی با تالیف معروف‏ترین اثرش به نام تضادهای درونی ما معتقد است که بیشترین عامل اثرگذار بر سلامت روانی اشخاص را باید در پدیده تضادهای درونی آنان جست‏وجو نمود و چنانچه آنان بتوانند به گونه‏ای بر این تضادها فائق آیند، دیگر موجبی برای اختلال در سلامت روانی آنان وجود نخواهد داشت . (24) وی همچنین به بیان حکایتی از فلسفه و حکمت‏خاور دور می‏پردازد:
مریدی از پیرو مرشد خود پرسید: ای حکیم، به من بگو این چه نیرویی است؟ و این چه قدرتی است که در پنجه شیر نهفته است؟
پیر جواب داد: نیروی وحدت با خود . اخلاص و صمیمیت چنین نیرویی ایجاد می‏کند . در حقیقت، استفاده از تمام نیروهای معنوی یک‏دل و یک‏جهت . (25)
از بعد اجتماعی نیز، وحدت قابل تامل است . وجود هدف مشترک در یک ملت‏یا جامعه، موجب نوعی پیوند، دلبستگی و وحدت میان معتقدان به آن هدف می‏شود . در میان جامعه‏ای که بزرگ‏ترین آرمانش، ظهور امام عصر (ع) است، نوعی همدلی، همنوایی و هم‏اندیشی پدید می‏آید . چنین هدفی از چند جهت از هدفهای دیگر متمایز است:
1 . این هدف چون در واژه «انتظار» ، معنا می‏یابد، دارای قداست ویژه‏ای است و هیچ هدف دیگری در معنویت و قداست‏به پایه آن نمی‏رسد; چرا که این یک انتظار معمولی نیست، بلکه طولانی‏ترین انتظار برای ظهور کامل‏ترین انسان عصر است .
2 . چنین هدفی که با مسئله امامت و رهبری حضرت ولی عصر (ع) در عصر ظهور ایشان، ارتباط می‏یابد، از لحاظ مراتب ارزشی، در اوج اهداف و آرمانهای یک جامعه قرار می‏گیرد; زیرا هیچ موضوع دیگری به سان این امر، به حیات و بقای جامعه، بستگی پیدا نمی‏کند; چه، آن که:
به یمن وجود اوست که به خلق، روزی می‏رسد و زمین و آسمان به وجودش برقرار است و به واسطه او خدا زمین را پر از عدل و داد می‏کند پس از آن‏که پر از بیداد و ستم شده باشد . (26)
وقتی از جایگاه امام (ع) در برپایی جامعه‏ای مبتنی بر عدالت، سخن به میان آید، بی‏مناسبت نخواهد بود که تا اندازه‏ای چنین جایگاهی، روشن شود .
4 . مراقبت دایمی
یکی از پیامدهای طبیعی و منطقی انتظار، احساس حضور است . منتظر واقعی، با اعتقاد به این که اعمالش، پیوسته در منظر آن عزیز واقع می‏شود، نسبت میان خود و آن حضرت را در احساس حضور، متجلی می‏بیند و هر جا که باشد، گویی خود را در خیمه آن حضرت و گوش به فرمان ایشان، احساس می‏کند و لازمه انتظار حقیقی را، تلاش برای جلب رضایت ایشان می‏داند; بنابراین برای تحقق این مهم، نه تنها، عمل به واجبات و ترک محرمات را وجهه همت‏خویش قرار می‏دهد، بلکه از هر غفلتی نیز پرهیز می‏کند; همانگونه که استغفار خواص، استغفار از گناه نبوده و نیست‏بلکه آنان هر غفلتی از یاد خدا و انس با محبوب را برای خود گناهی بزرگ می‏شمردند و از آن استغفار می‏کردند .
منتظر، به یاری معرفت‏خویش، امام (ع) را در غیبت، همچون خورشید پشت ابر دانسته، و او را ناظر بر حالات و نیات خود می‏داند و چیزی را از دیدگان آن حضرت مخفی نمی‏پندارد و در چنین موقعیتی است که احساس حضور معنا پیدا می‏کند .
برای استناد به کلام معصومین (ع) به ذکر دو نمونه بسنده می‏کنیم:
امام علی (ع) در پاسخ به پرسش یکی از مؤمنان درباره حدود آگاهی و میزان اشراف امام، فرمودند:
هیچ مؤمنی در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست . (27)
و امام عصر (ع) در بخشی از توقیع مبارکشان به شیخ مفید (ره) فرمودند:
ما بر آنچه بر شما می‏گذرد، احاطه علمی داریم و هیچ‏یک از خبرهای شما از ما پوشیده نیست . . . ما نسبت‏به رعایت‏حال شما اهمال نمی‏کنیم و یاد کردن شما را فراموش نمی‏کنیم . (28)
او همان بزرگواری است که در زیارت روز جمعه‏اش می‏خوانیم:
السلام علیک یا عین الله فی خلقه . (29)
سلام بر تو ای چشم خدا در میان آفریدگانش .
بنابراین با تکیه بر این مبانی، می‏توان نتیجه گرفت که آن حضرت بر اوضاع و احوال بندگان خدا آگاه است .
حال باید دید که احساس حضور از جهات تربیتی چه اثراتی دارد؟
یقین داشتن به این مطلب که هیچ‏یک از اعمال ظاهری و نیات باطنی ما از چشمان با نفوذ آن حضرت مخفی نمی‏ماند، در مرحله اول، منجر به مراقبت دایمی اخلاقی خواهد شد; زیرا میان «انتظار» و «عمل مورد پذیرش منتظر» ، تلازم منطقی وجود دارد و در غیر این صورت «انتظار» امری بی‏معنا خواهد بود .
منتظر، پیوسته مراقب مجموعه گفتارها و رفتارهایش خواهد بود تا موردی بر خلاف رضای محبوبش، از او صادر نشود . و این مسئله در حقیقت، به پالایش درونی و صفای باطنی خواهد انجامید; به گونه‏ای که در پرتو چنین مراقبه‏ای، قابلیت ارتقا می‏یابد و این امر، خود به خود به تحقق یک هدف اخلاقی منجر می‏شود . این هدف، ناظر به این است که عامل نظارت و کنترل فرد، باید قبل از هر چیز، جنبه درونی داشته باشد، نه جنبه بیرونی . و این وضعیت درونی که همیشه پایدار و مستمر است، رفتار فرد را درجهت اهداف معینی، جهت می‏بخشد . در حقیقت‏باید بگوییم، انضباط اخلاقی و خویشتن‏داری، چنانچه متکی بر عوامل و پایه‏های درونی باشد، از استمرار، دوام، عمق و اخلاص ویژه‏ای برخوردار خواهد بود و در صورتی که بر پایه‏ها و عوامل بیرونی، استوار باشد، از برخی آفات عمل همچون تظاهر، ریا و گسیختگی و انقطاع عمل، مصون نخواهد ماند . از این روی در صورتی که بتوانیم وابستگی فرد را به عوامل خارجی کاهش داده، یا آن را قطع کنیم و آن را فقط وابسته به ارزش عمل، رضای حق و تایید امام عصر (ع) بدانیم، یک هدف مهم در تربیت اخلاقی، تحقق یافته است . و ثمره آن، منتظرانی هستند که در نیت و عمل، خالص بوده، هرگز لحظه‏ای از وارسی اعمال خویش غفلت نمی‏کنند .
در خبر آمده است:
از بزرگی پرسیدند: نفیس‏ترین چیزی که به آسمان بالا رود چیست؟ گفت: اخلاص، پرسیدند: نفیس‏ترین چیزی که از آسمان به زمین فرود می‏آید چیست؟ گفت: توفیق .
انسانهای تربیت‏شده و الهی، می‏دانند که شرط جوانمردی آن است که بدانند وقتی بر سر سفره روزی و نعمت الهی می‏نشینند، روزی‏خوار نعمتهایی هستند که خداوند برای آنان به یمن وجود مبارک امام عصر (ع) مقدر فرموده است; زیرا معتقدند:
و بیمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الارض و السماء .
و به برکت (وجود) او به خلق روزی می‏رسد و به ذات وجودش زمین و آسمان بر جای خود می‏باشند . (30)
بنابراین چنین افرادی، هرگز به فکرشان خطور نمی‏کند که عملی بر خلاف رضای آن حضرت که رضای خدا است، انجام دهند آنها دایم در حال مراقبه، مشارطه و محاسبه نفس خویش‏اند و دارای همان شخصیتی هستند که مورد قبول آن بزرگوار است . و اگر مقام و مرتبه منتظر از این مراتب نیز فراتر رفت و به منزلت اولیای خدا رسید، در آن مرحله، حتی از اندیشه و فکر گناه نیز پرهیز می‏کند که نیک می‏داند: استمرار و تداوم اندیشه گناه، مقدمه عمل به گناه است .
5 . سلامت اخلاقی جامعه
از جهات تربیتی و اخلاقی فرد سالم، زمینه‏ساز جامعه سالم و جامعه سالم، عامل تداوم و بقای فرد سالم است و این دو در تعامل با یکدیگرند . بنابراین نوعی التزام منطقی میان سلامت اخلاقی فرد و سلامت اخلاقی جامعه، وجود دارد . گفتنی است که منظور از واژه «سلامت‏» ، مصونیت دین در سطح فرد و جامعه است .
مصونیت دین، در پرتو تقوا امکان‏پذیر است . همان عاملی که عمل به آن، یکی از مهمترین وظایف شیعیان و پیروان امام عصر (ع) در زمان غیبت است; (31) زیرا آن حضرت، معنای تقوا است و انتظار منطقی آن است که منتظرانش نیز از نوعی سنخیت نسبی با ایشان برخوردار باشند تا در اظهار محبت و ارادت آنان به آن حضرت، نشانه‏ای از صداقت، مشاهده شود .
از سوی دیگر، در راس فرمایشهای معصومین (ع) سفارش به تقوا به چشم می‏خورد:
قسم به خدا، شما بر دین خدا و فرشتگان او هستید; پس ما را نسبت‏به این امر (دینداری خودتان) به وسیله ورع و اجتهاد یاری نمایید . (32)
هم ایشان در سفارش دیگری می‏افزایند:
بر شماست رعایت کردن ورع، به درستی که ورع، آن دینی است که ما ملتزم به آن هستیم و خدا را به وسیله آن بندگی می‏کنیم و همین را از اهل ولایت و محبت‏خود انتظار داریم . ما را به خاطر شفاعت کردن به سختی و زحمت نیندازید . (33)
سیری کوتاه در حالات و زندگی نواب خاص آن حضرت بیانگر این واقعیت است که همه آن بزرگواران، اهل تقوا و پرهیزکاری بودند و یگانه زمان خویش . همچنین، گذری بر زندگی‏نامه افراد سعادتمندی که در دوران غیبت، به دیدار آن حضرت مشرف شده‏اند، مؤید همین معناست که آنان نیز در خصیصه تقوا و پاکی نیت، از بهترینهای دوران خود بوده‏اند .
علاوه بر اینها در حدیثی از امام حسن عسکری (ع) آمده است:
هر کدام از فقها (مراجع تقلید) که نگهدارنده نفس خود و حافظ دین خود و مخالف هوی و هوس خود و مطیع فرمان پروردگارش باشد، بر عوام است که از وی تقلید کنند . (34)
در این فرمایش حضرت، مشاهده می‏شود که یکی از شرایط مرجعیت، خویشتنداری و صیانت نفس و به عبارت دیگر، پرهیز از تبعیت هوای نفس یا تقوای الهی است .
براساس این مقدمات ورع و تقوا و خویشتنداری در بحث انتظار آن حضرت و ارادت صادقانه به ایشان، نقشی محوری دارد; به این معنا که منتظران حقیقی، دارای خصیصه تقوا هستند و نیز پدیده «انتظار» در فرد و جامعه منتظر، به گونه‏ای منطقی، تقوا می‏آفریند و فرد و جامعه، هر دو را به جانب سلامت اخلاقی، سوق می‏دهد . چنین نتیجه‏ای را می‏توان، به شکل زیر صورت‏بندی منطقی بخشید:
منتظر حقیقی، نیک می‏داند که محبت‏به امام عصر (ع) شرط لازم است ولی شرط کافی، تبعیت و جلب رضایت آن حضرت است و جلب رضایت ایشان، تحقق خواسته‏های آن بزرگوار، از جمله رعایت «تقوای الهی‏» است; بنابراین به میزان عشق و ارادت خویش به آن عزیز، در جهت رشد و تقوا و خویشتنداری می‏کوشد . از این روی، انسان منتظر، انسانی است متخلق که صفت تقوا در اوج صفات دیگر وی، جای گرفته است . او همچنین با درک مسئولیت اجتماعی، نسبت‏به اصلاح جامعه، در حد توان خود تلاش می‏کند و هرگز تسلیم یاس و روزمرگی نمی‏شود . توضیح این مطلب ضروری است که منتظر حقیقی، انحرافات اجتماعی را تحمل نمی‏کند و بر ضد آن می‏شورد .
کلام پیامبر اکرم (ص) مؤید همین معنا است:
هر کس از شما که کار زشتی را (در جامعه) دید، قطعا با عمل خود به آن اعتراض کند; و اگر قدرت آن را ندارد، با زبان خود به آن اعتراض کند; و اگر قدرت آن را ندارد، با قلب خود به آن اعتراض نماید (یعنی نسبت‏به آن بی‏اعتنایی کند) و این (کراهت و اعتراض قبلی) پایین‏ترین درجه ایمان است . (35)
خانواده نیز که واحد بنیادین جامعه است، در زمان انتظار، در معرض تحولی اساسی، واقع می‏شود; زیرا فرد فرد خانواده منتظر، سعی در ایجاد و بهبود یک نظام متعادل و بالنده می‏نمایند و روابطشان، برمبنای درک و شناخت‏حقوق متقابل فرد و خانواده، تنظیم می‏شود . بدیهی است در چنین محیطی، عشق، محبت، صمیمیت و تفاهم حاکم است و چنین خانواده‏هایی، توانایی ایجاد جامعه‏ای سالم و صالح را خواهند داشت .
________________________________________
× این مقاله برگرفته از مجموعه سخنرانیهای گفتمان سوم مهدویت است که به همت «مؤسسه فرهنگی انتظار نور» تهیه و عرضه شده است .
1. (1970-1908) 1. Maslow, Abraham Harold.
2 . دوآنشولتس، روانشناسی کمال، ترجمه گیتی خوشدل، ص‏115 .
(1969-1872) 3. Bertrand Arthur William Russel.
4 . برتراند راسل، آیا بشر آینده‏ای هم دارد؟ ، ترجمه م منصور، ص‏238 .
5 . ر . ک: علی‏اکبر مهدی‏پور، چهل حدیث غیبت، ص 50; بحارالانوار، ج‏52 ، ص‏122، ح‏4 .
6 . بحارالانوار، ج‏52 ، ص 280 .
7 . همان، ج 52، ص 328 .
8. Doan Shults
9 روانشناسی کمال، ترجمه گیتی خوشدل، ص‏43 .
10 . محمدعلی فروغی، سیر حکمت در اروپا، ج 2، ص 253 .
11. (1970-1908) Gordon Willard Allport.
12 . روانشناسی کمال، ص 25 .
13. Victor Frankle
14 . همان، ص 210 .
15 . همان، ص 210 و 211 .
16 . همان، ص 44 .
17 . بحارالانوار، ج‏52، ص 140، ح 50; نعمانی، الغیبة، ص‏200، ح 16 .
18 . ویکتور فرانکل، انسان در جست‏وجوی معنا، ترجمه دکترمیلانی .
19 . نهج‏البلاغه، صبحی صالح، ص 418 .
20 . نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتی، نامه 45، ص 554 .
21 . سوره لیل (92) آیه 4 .
22 . روانشناسی کمال، ص 19 و 20 .
(1970-1908) 23. Karen Horney.
24 . ترجمه محمد جعفر مصفا، ص 29 .
25 . همان، ص 139 .
26 . مفاتیح‏الجنان، (نشر فیض)، ص‏128 .
27 . سید محمد بنی‏هاشمی، معرفت امام عصر (ع)، ص‏300 .
28 . طبرسی، احتجاج، ج‏2، ص‏495 .
29 . مفاتیح الجنان، بخشی از زیارت حضرت امام زمان (ع) در روز جمعه .
30 . مفاتیح‏الجنان، بخشی از دعای عدیله
31 . سید محمد بنی‏هاشمی، معرفت امام عصر (ع)، ص 310 .
32 . شیخ حر عاملی وسائل الشیعه، ج 15، ص 247، ح 20410 .
33 . همان، ص 248، ح‏20411 .
34 . همان، ج 27، ص‏131، ح 33401 .
35 . همان، ج 16، ص‏134، ح‏21173 .
منبع: تبیان

نقش مردم نسبت‏ به موعود آخرالزمان
محمدعلی‏گرامی در شماره پیشین ، قسمت اول از گفتگو با «آیت‏الله محمدعلی گرامی‏» از استادان حوزه علمیه قم و از شاگردان حضرت امام خمینی قدس‏سره را که در برگیرنده موضوع «غیبت‏حضرت صاحب‏الزمان(ع)» و «جایگاه امام معصوم در نسبت‏با کل هستی‏» بود حضور خوانندگان موعود تقدیم کردیم.
موعود: نقش مردم در ایجاد زمینه غیبت‏حضرت ولی عصر (ع) چگونه است؟ به بیان دیگر آیا عدم حضور امام میان مردم ، معلول عدم آمادگی و شایستگی مردم است‏یا ریشه در مشیت الهی دارد؟ آیت‏الله گرامی: قطعا آمادگی مردم دخیل است . باید پیش از هر چیز یک پذیرش عمومی مهیا باشد. عدالت آن بزرگوار، چیزی نیست که حتی گروههایی از خواص مردم تحمل آن را داشته باشند. این ماجرا در تاریخ تکرار شده است. در زمان حکومت‏حضرت علی(ع) بسیاری از نزدیکان امام از عدالت آن حضرت به سمت معاویه فراری شدند. در روایت است که وقتی حضرت ظهور می‏کند، خداوند دست ایشان را بر سر مردم می‏گذارد و عقول آنها را به کمال می‏رساند.
«اذا قام قائمنا وضع‏الله یده علی روس‏العباد و جمع‏بها عقولهم و کملت‏به احلامهم‏» (1) معلوم می‏شود که پیش از ظهور، اندیشه‏ها نارس و ناقص بوده‏اند.
این نارسایی در عقول برمی‏گردد به درک مردم از خدا، از هستی، از عدالت و خیلی چیزهای دیگر . معنای دیگری هم برای این حدیث می‏توان در نظر گرفت و آن اینکه که هنگام تولد حضرت و زمان شهادت پدر گرامی‏شان،امام‏حسن عسکری(ع)، زمانه به هیچ روی آمادگی پذیرش حضرت قائم(ع) را نداشت، هم مردم و هم حکومت صلاحیت درک امام را نداشتند. شاید به خاطر همین بود که بردن اسم حضرت ممنوع بود، برای اینکه اصلا کسی از حاکمان نفهمد که چنین شخصیتی میان شیعیان وجود دارد. اما اگر دلیل عدم ذکر نام ایشان از باب حرمت نهادن به وجود مقدسش باشد، شامل همه مردم از همان ابتدا تا حال می‏شود. ممکن است کسی بگوید اگر چنین دلیلی دارد، پس چرا ذکر نام پیامبر(ص) جایز است; چون احترام ایشان نیز از واجبات است؟ این برمی‏گردد به حکومت‏حضرت مهدی(ع) . حکومت‏حضرتش، غیراز حکومت پیامبر(ص) است. این یک حکومت دیگری است که به لحاظ شرایط زمانی خاص است.
به هر حال یکی از دلایل عدم جواز ذکر نام حضرت همان تقیه است . حکومت که مخالف بود; مردم هم همه شیعه نبودند ، شیعه‏ها هم گرفتار اختلافات سختی شده بودند. گروههای بسیاری در میان شیعیان بودند که عقاید انحرافی پیدا کرده بودند و فرقه محسوب می‏شدند. بسیاری از این انشعابات از امام هفتم به بعد بود. اینکه در میان ما رسم است که پس از سلام به سیدالشهداء (ع) به امام رضا(ع) و بعد از آن به امام زمان(ع) سلام می‏کنند، علتش همان اختلافاتی است که در مورد آنها پدید آمد و ما می‏خواهیم با چنین سلامهایی در واقع خطمشی عقیدتی - سیاسی خودمان را ترسیم کنیم ; یعنی در عین تولی به آن بزرگواران ، از مخالفان آنان تبری می‏کنیم و اعلام برائتی است از کسانی که در امامت این سه بزرگوار تردید دارند.
منتها بعدها اوضاع قدری بهتر شد، بخصوص با تشکیل حکومتهای شیعی مثل «آل بویه‏» و «صفویه‏»، تشیع پر و بال گرفت و بیش از پیش اظهار وجود کرد. این حکومتها نقش مؤثری در گستردگی و استحکام تشیع در ایران و در دنیا داشتند . البته اینها همه در حد اهتمام به ظواهر بود. چون اگر واقعا به احکام اسلام رعایت وعمل شود ، خیلی‏ها بریده می‏شوند . شما ببینید در میان احکام اسلامی ، دستوراتی است که واقعا عمل به آنها در حال حاضر سخت است، یعنی برای ما که تا حالا تن به آنها نداده‏ایم سخت است. مثلا اینکه اگر کسی از سوراخ دیوار به درون خانه‏ای نگاه کند ، صاحبخانه حق دارد چشم او را کور کند، درحال حاضر چقدر قابل پذیرش و عمل است. همانها که می‏گویند ما درد دین داریم، تا چه اندازه آمادگی عمل به این احکام را دارند. آن وقت می‏آییم و می‏گوییم که خیر، این احکام طور دیگری هستند و باید آنها را با زمانه وفق داد. آیا تکالیف ما این است؟ تفسیر دیگری دارند؟ یا ما از واقعیتهای دین خیلی فاصله گرفته‏ایم؟ مثلا هنوز کسانی هستند که باور ندارند جمع ثروت (فی حد ذاته) منعی ندارد، اینها ممکن است‏با تمسک به آیاتی مانند «... کی لایکون دولة بین الاغنیاء منکم‏» (2) و یا آیه «والذین یکنزون الذهب و الفضه و لاینفقونها فی سبیل‏الله فبشرهم بعذاب الیم‏» (3) (آیه کنز) بخواهند خط و مشی دیگری در جامعه ترسیم کنند. اما حقیقت دین چیز دیگری است و ما می‏خواهیم همه این حقایق را با حال و هوای خودمان مطابق کنیم.
در روایتی که هم نعمانی در کتاب «الغیبة‏» و هم شیخ صدوق در «اکمال‏الدین‏» آن را نقل کرده‏اند آمده است که: «خداوند پیش از ظهور حکومت را میان گروههای مختلف می‏گرداند تا کسی مدعی نشود که اگر حکومت و دولت دست ما بود بهتر عمل می‏کردیم‏». (4) بنابر مفاد حدیث دیگری «هر قدر که امر نزدیک شود ، تقیه سخت و شدیدتر می‏شود»; «کلما قرب هذاالامر اشتدت التقیه‏»، حالا این امر ، ظهور است‏یا تولد حضرت، اختلاف است .
من پیش از اینها یک روایتی در ذهنم بود که هر چه می‏گردم ماخذ آن را پیدا نمی‏کنم. روایت این است: «سیاتی علی الناس زمان لا یستطیع احد ان یقول ربی‏الله‏» زمانی بر مردم خواهد رسید که کسی نتواند بگوید پروردگار من خداست. مضمون این روایت آن نیست که وقتی خواهد آمد که کسی یارای استقامت در مسیرالله را ندارد، چون این «سیاتی‏» نمی‏خواهد، الان هم کمابیش این طور است . «زمانی خواهد آمد» یعنی وضعیت‏خاصی است که در برهه‏هایی از زمان مصداق دارد.
راجع به اینکه فساد و جور زمین را چنان می‏گیرد که از عدالت‏خبری نخواهد بود، روایت متواتری از سوی شیعه نقل شده است و گروهی از محدثان اهل تسنن هم در کتابهای خود نوشته‏اند; منظورم همان حدیث معروف است که می‏گوید: «فیملاءالارض به قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما» (5) زمانی که دنیا سرشار از ظلم و جور می‏شود، خداوند به نیرو و وجود مقدس مهدی(ع) ورق را برمی‏گرداند. معلوم می‏شود که در آن زمان ارتباط مردم با دین و خدا سست‏شده است و کسی آشکارا دعوی دیانت نمی‏کند. آنجا هم که فرمود: «لایستطیع احد ان یقول ربی‏الله‏» نه اینکه کسی در خانه خود چنین جراتی ندارد، خیر، یعنی کسی آشکارا و در حضور همگان چنین سخنی بر زبان نمی‏آورد.
موعود: در اول صحبتهایتان فرمودید خداوند به هنگام ظهور دست‏حضرت را بر سر مردم می‏گذارد و بدین وسیله عقلهای آنها کامل می‏شود، این به چه معناست؟ آیت‏الله گرامی: این دست ممکن است ، دست قدرت باشد. یعنی امام به مردم رشد فکری می‏دهد و آنها را برای ظهور آماده می‏کند و ممکن است ، خداوند شرایط اجتماعی را طوری کند که مردم خودشان بتدریج رشد فکری پیدا کنند.
موعود: اگر این طور باشد، پس همیشه برای ظهور وقت مناسبی است، چون خداوند می‏تواند هر وقت که بخواهد مردم را آماده کند.
آیت‏الله گرامی: خیر. این طور نیست . عنایت در عالم طبیعت مجرای طبیعی دارد. ارزش این کار به این است که مردم خودشان آماده بشوند. یعنی بعد از دیدن انواع و اقسام حکومتها و یاس از همه مدعیان عدالت ، چشم به ایشان بدوزند. خداوند که نمی‏خواهد معجزه کند. اگر بنا بر معجزه باشد، شکل قضایا خیلی فرق می‏کند. مردم باید بفهمند و آن چنان انتظار ظهور را بکشند که عاشق به انتظار معشوق می‏نشیند، والا انقلاب نخواهد بود فقط یک قدرت‏نمایی از سوی خداوند است.
موعود: در دو قرن و نیمی که امامت‏شیعه در میان مردم حضور داشت، نحوه ارتباط مردم با ایشان و چگونگی حضور امام در جامعه خیلی متفاوت است. یعنی ارتباط بتدریج کم و کمتر می‏شود. تا آنجا که «مسعودی‏» نقل می‏کند: حضرت هادی(ع) حتی با خواص یارانشان از «ورای حجاب‏» سخن می‏گفتند. (6) آیا این بدان معناست که هر چه جلوتر می‏آییم سزاواری مردم برای درک حضور و ملاقات با امام زمان خود کمتر می‏شده است؟ آیت‏الله گرامی: تاریخ ما از این جهت فراز و نشیبهای شگفت‏انگیزی دارد. مثلا در سالهایی که حضرت زین‏العابدین(ع)، امام بودند، شمار شیعیان خیلی اندک بود، به طوری که می‏توان آنهارا شمرد. به همین خاطر امام سعی می‏فرمودند خودشان بیرون بیایند، چون اصلا کسی سراغ ایشان نمی‏رفت. امام این وضعیت اسفبار را با حضور خود در میان مردم جبران می‏کردند. اینکه نوشته‏اند امام سجاد(ع) روزی از بازار عبور می‏کردند ، دیدند که قصابی سر گوسفندی را می‏برد; از او پرسیدند آیا به او آب داده بودی یا نه؟ و یا دیگر حکایتهای که از آن حضرت نقل شده است همه به خاطر این بوده که با گفتگو و حضور فعال در کوچه و بازار مردم را متوجه غفلت‏خودشان کنند. امام می‏خواست از طریق یادآوری ماجرای کربلا، مردم را بیدار کنند و بیشتر از این هم در آن زمان ممکن نبود . یک وقتهایی هم دعایی را به کسی تعلیم می‏دادند تا با زبان دعا معارف شیعی را زنده نگهدارند.
فقط در دوران امامت‏حضرت امام محمد باقر و امام صادق (ع) قدری گشایش بود. آن هم نه در همه سالهای حیات آن بزرگواران چون همه شنیده‏ایم که کسی می‏خواست در مورد مساله‏ای که برایش پیش آمده‏بود از امام استفسار کند، هر چه کرد نتوانست‏به امام صادق(ع) دست پیدا کند. آخر مجبور شد در هیات خیارفروش به خانه امام بیاید و مشکل خود را با آن حضرت در میان بگذارد.
غیبت‏برای همه امامان ما بوده است ، به این معنا که آن بزرگواران همه در حصر و حبس بودند. بعضی کمتر، بعضی بیشتر. حتی امام رضا(ع) که بظاهر از همه آزادتر بودند، خیلی تقیه می‏کردند. وقتی به آن حضرت گفتند گروهی از شیعیان شما از قم آمده‏اند برای زیارت و ملاقات با شما، امام آنها را دو ماه منتظر نگاهداشت. بعد که خیلی برایشان پیغام دادند که شیعیان شما منتظرند. امام فرمود: این قدر نگویید شیعه ، شیعه ; «انما الشیعة من شایع علیا»; شیعه ، پیرو علی(ع) است . در واقع امام می‏خواست تحزب را بشکند و از ایجاد این تصور که شیعیان به عنوان یک حزب مشغول فعالیت هستند، جلوگیری کند. چرا که در غیر این صورت گرفتار اذیت و آزار مامون می‏شدند.
در زمان امام جواد ، امام هادی و امام عسکری: که همگی در زمان خود به ابن‏الرضا مشهور بودند اوضاع خیلی بدتر شد. اینها همه همان غیبت است .
وقتی هم که ماه مهدی(ع) به برج امامت رسید، امام با غیبت صغرا زمینه را برای غیبت طولانی خود آماده کردند. این غیبتهای پی در پی به علت‏بی‏ظرفیتی و نالایقی مردم بود.
موعود: اگر بپذیریم که حضور و غیبت امام(ع) در جامعه رابطه مستقیم با شایستگی‏های مردم دارد، برای آماده سازی و ایجاد زمینه مساعد جهت ظهور حضرت ، چه باید کرد؟ آیت‏الله گرامی: این مساله هم مثل هر مساله دیگر نیاز به دو نوع تمرین دارد: فکری و عملی . تمرین عملی ، با تبلیغ عدالت اسلامی و شناساندن حقیقت دین صورت می‏پذیرد. این تصور غلطی است که بعضی فکر کرده‏اند آمادگی برای ظهور یعنی آوردن چند سلاح گرم و سرد به خانه! تبلیغ و آمادگی برای ظهور، آراسته شدن به عدالت و دادگستری است. همه باید این نوع آمادگی را پیدا کنند; یعنی خودشان را به عدل و قسط بیارایند، از مردم عادی گرفته تا سران مملکت . اینکه می‏بینیم امام راحل بعد از رحلت فقط یک خانه کوچک در قم داشتند، معلوم می‏شود که ایشان خودشان را برای ظهور آماده کرده بودند. سرباز امام زمان بودن، سنخیت می‏خواهد ; سنخیت و هماهنگی با امام در عدالت و گرنه تهیه سلاح که از هر کسی ساخته است.
«سید قطب‏» در کتاب «عدالت اجتماعی در اسلام‏» نقل می‏کند که کسی امام علی(ع) را در یکی از مناطق ییلاقی کوفه دید که از سرما می‏لرزد. بعد به امام گفت: چرا لباس پشمی نمی‏پوشید؟ حضرت فرمود: ندارم . گفت: شما که رئیس مملکت پهناور اسلامی هستید و همه سرمایه‏های کشور در اختیار شماست. امام فرمود: در اختیار من هست ولی مال من نیست. امام در زمان ظهورشان از مردم توقع عدالت دارند. کسی فکر نکند که امام مثلا فقط از مردم می‏خواهد که میگساری نکنند. اینکه کار مهمی نیست. امام از همه می‏خواهند حلال و حرام را رعایت کنند، هر کسی به حق خود قانع باشد و....
یکی از دوستان ما می‏گفت که کسی در حضور یکی از مراجع گفت: خدا کند که امام زمان(ع) زودتر ظهور کند. آن مرجع بزرگوار گفت: آقا بیایند چه می‏شود؟ گفت: وضع ما بهتر از این می‏شود. فرمودند: از کجا معلوم که وضع تو بهتر می‏شود. تو خیال می‏کنی وقتی امام تشریف بیاورند، تو را می‏کنند مرجع و صاحب رساله و اعتبار؟ ممکن است‏به شما بگویند برو خیابانها را جارو کن!
به هر حال آنچه مسلم است این است که با تشریف فرمایی امام زمان(ع) هر کسی در مکان و جایگاه شایسته خود می‏نشیند و این برای خیلی‏ها سخت‏خواهد بود. به خاطر همین مهمترین فعالیت‏برای آماده‏سازی و ایجاد زمینه برای ظهور حضرتش ، عادت دادن عوام و خواص به عدل است. چون مردمی که به عدالت تن ندهند، تحمل حکومت مهدی(ع) بر آنها سخت‏خواهد بود.
مسلمانها یک بار امتحان خود را در زمان حکومت عدل علی(ع) ، پس داده‏اند. ما هنوز دقیقا نمی‏فهمیم که چرا علی(ع) آهن گداخته را به دست عقیل نزدیک کرد. حداقل من نمی‏فهم . عقیل واقعا نیازمند بود، حضرت می‏توانست‏یک کاری برای او بکند، دست کم می‏گفت: برادر! مرا ببخش ، ندارم . چرا آهن گداخته را به رخ او کشید؟ چون اینها را نمی‏فهمیم می‏افتیم به جان سند روایات; یک جوری روایت را انکار می‏کنیم.
امیرالمؤمنین(ع) در عهدنامه مالک می‏فرماید: «مالک ! خواص را دور خودت جمع نکن. عوام را بگیر» (7) . اینها فرازهایی از تاریخ ما هستند که باید آینده را با آنها روشن کرد. عادل بودن و به مردم درس عدالت دادن کار هرکسی نیست . غیر از مراتب علمی است که هر کس با چند سال زحمت و مطالعه بدان دست‏بیابد. من از سالهایی که خدمت امام می‏رسیدم برای درس، خاطره‏ای دارم که به نظر من خیلی غیر عادی بود. خدا رحمت کند حضرت امام را ، ایشان در مسجد اعظم قم درس فقه می‏گفتند. گوشه مسجد چند تا طلبه هم با صدای بلند مباحثه می‏کردند. شاگردان امام دائما به آنها تذکر می‏دادند و گاهی هم اعتراض می‏کردند. امام بر آشفت و گفت: «به آنها چه کار دارید؟ اگر آنها از ما زودتر آمده باشند، ما نمی‏توانیم مانع مباحثه آنها بشویم‏». این برای ما غیرمعمول بود. چون یک طرف امام بود و طرف دیگر چند تا طلبه ساده و بی‏اسم و رسم. منظور اینکه باید تمرین عملی داشت و تمرین عملی نزدیک شدن به عدل است.
یکی از کسانی که در این مقام خیلی آمادگی زیاد و وجود با برکتی داشت، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری بود. ایشان خیلی موفق بود. من توفیق آن بزرگوار را در اخلاص و توسلش به اهل بیت(ع) می‏دانم. می‏گویند وقتی سامرا مشرف بودند، شبهای تاسوعا و عاشورا خودش طلبه‏ها را جمع می‏کرد، می‏رفت میان آنهاسینه می‏زد، و مثل هر شیعه ساده و بی‏پیرایه‏ای عزاداری می‏کرد. قم هم که بودند شبیه همین کارها را داشتند. در مورد آقای بروجردی من خودم یادم هست که ایشان از مدرسه فیضیه ، جلوی عزاداران به راه می‏افتادند و از طرف دارالشفا می‏آمدند داخل صحن آستانه. مرحوم حاج شیخ ، شهریه طلبه‏های ایرانی را از طرف مرحوم میرزای شیرازی می‏دادند. سرمایه زیادی بود. با این وجود در همه این مدت یک عبا برای خودشان نخریدند و همیشه با همان عبای پاره سر درس حاضر می‏شدند. این یعنی همان تمرین عملی که عرض می‏کردم.
اما تمرین فکری ، با خواندن زیارت‏نامه‏هایی مانند «جامعه کبیره‏» «دعای ندبه‏» و «عهدنامه‏» است. نباید میان جملات زیارات ، حرف دیگری زد ، تصنیف خواند و یا سخنرانی کرد. چون آن تمرین فکری لازم را بر هم می‏زند . سند این دعاها محتوای آنهاست. اینها از باب «قضایا فیاساتها معها» است ، یعنی نیازی به سند ندارند.
آفتاب آمد دلیل آفتاب گر دلیلت‏باید از وی رو متاب انتظار فرج یک تمرین فکری است. اگر نگوییم متواتر ، دست کم مستفیض است که «افضل اعمال امتی، انتظار الفرج من الله عزوجل.» (8) در روایت دیگری که اهل سنت هم نقل کرده‏اند، مسلمانان صدر اسلام وقتی می‏خواستند از هم جدا بشوند، سوره «والعصر» را می‏خواندند. الان ما در چنین وقتی به یکدیگر می‏گوییم خداحافظ، بعضی می‏گویند «یا علی‏». ممکن است گروهی بگویند: «به امید دیدار» و ... اما در زمان رسول‏الله مردم سوره والعصر را برای هم می‏خواندند;
«والعصر . ان الانسان لفی خسر. الاالذین آمنوا و عملواالصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر».
یعنی الان که از هم جدا می‏شویم یادمان باشد که مشکلات بسیار است، ما باید همدیگر را به صبر و عمل صالح سفارش کنیم، بی‏صبر و استقامت راه به جایی نخواهیم برد. انتظار فرج ، باید شعار شیعه باشد. یعنی همواره همدیگر را به انتظار و یادآوری فرج و ظهور امام دعوت کنیم.
چرا پیشینیان ما روزهای جمعه با اسب و سلاح از شهر خارج می‏شدند. این یک کار نمادین و تمثیلی بود. برای اینکه یادشان نرود که فرج و ظهوری در راه است . حرمت نهادن به مراجع ، همین فلسفه را دارد. ما به این بزرگان احترام می‏گذاریم ، تکریم می‏کنیم چون امام اینها را نواب خود خوانده است. حضرت مهدی(ع) خودشان فرموده‏اند که در حوادث به اینها مراجعه کنید. احترام به این نایبان ، زمینه‏ای است‏برای گردن نهادن در برابر حکومت مهدی(ع) . باید از همین جاها شروع کرد. اینها همان تمرینهای فکری و عملی است که می‏گفتم.
موعود: تحلیل شما از313 نفری که در رکاب امام هستند چیست؟ آیت‏الله گرامی: ممکن است منظور از این‏313 نفر، سران باشند ، نه همه یاران حضرت ، خود ظهور همراه با اعجازهایی است . نه اینکه همه وسایل از غیب آماده می‏شود. اما ظهور حضرت با عجایب و غرایبی توام خواهدبود. غیر از ظهور خیلی چیزهای دیگر که مربوط به ایشان می‏شود، معجزه است. خود تولد حضرت همین طور بود. در کتاب «الکامل‏» ابن‏اثیر و «تاریخ عرب و روم » به قلم فضلیوف روسی که دکتر شعیره ترجمه کرده، آمده است که در سالهای 244 تا 248 ق جنگهایی بین سپاه اسلام و روم شرقی (بیزانس) در گرفت. در آن سالها امام عسکری(ع) شانزده ساله بودند. امام هادی(ع) ایشان را به خواهرشان ، حکیمه خاتون ، سپردند. امام زمان (روحی فداه) سال 255 تولد یافتند. این تاریخها کاملا با هم همخوانی دارند. هانری کربن هم در کتاب «امام المنتظر» اینها را می‏گوید، و از مادر حضرت «نرگس خاتون‏» به شاهزاده رومی یاد می‏کند، بعد هم همه قصه را همان طور که همه شنیده‏ایم می‏گوید. ببینید اینها قابل پیش‏بینی و تحلیل نیست. یک تقدیری در کار است که یک خانم از بیزانس بیاید عربستان ، آنجا با یکی از فرزندان رسول خدا7 ازدواج بکند و ... تقدیر چه بوده و چرا این طور شده است؟ ما نمی‏دانیم. منظورم این است که حیات ، غیبت و ظهور حضرت همه‏اش غیر عادی است و این ذخیره الهی کاملا از طرف خداوند اداره می‏شوند.
یکی از مراجع معاصر در سال‏1343 یا 1344 به بنده فرمودند: امام به زودی ظهور می‏کنند.من عرض کردم: ولی بسیاری از علایم هنوز دیده نشده است. ایشان فرمودند: همه این علایم ممکن است ظرف دو سه ماه ظاهر شوند. یعنی این امکان و احتمال است که به طور جهشی همه علایم تحقق بیابد و یا ممکن است همان روال طبیعی و تدریجی خود را طی کند. به هر حال انسان کاملی که زندگی ، تولد و همه آنچه به ایشان مربوط است‏با اعجاز و خرق عادت توام بوده ، ظهورشان نیز ممکن است‏به همین منوال باشد.
موعود: در روایات علایم بسیاری برای ظهور ذکر شده ، اما تطبیق آنها همیشه مساله است. ما بسیاری از اتفاقات زمان خودمان را به علامت ظهور تفسیر می‏کنیم . اما باید ابتدا یک معیار و دستگاه معرفتی برای این تطبیق‏ها به وجود آورد.
آیت‏الله گرامی: در تطبیق علایم باید خیلی وسواس داشت. تعیین مصداق قطعی برای علایم کار آسانی نیست. خیلی از این تعیین مصداقها ، همراه با گرایشهای فکری، سیاسی است. همین روایت «رجل من اهل قم یدعواالناس الی الحق ...» (9) را تا به حال بر بسیاری از بزرگان تطبیق کرده‏اند. یک وقتی می‏گفتند منظور نواب صفوی است . گاهی با آقای بروجردی تطبیق می‏کردند و اخیرا هم آن را مرحوم امام تطبیق کرده‏اند. نمی‏توان در تعیین مصداق قاطعانه سخن گفت .
کسروی در کتاب خود که درباره مشروطه است می‏گوید: در تهران طرفداران استبداد و مشروطه خواهان میتینگهایی داشتند و هر کدام در آن گردهمایی‏ها از روایات و آیات برای استحکام و تبلیغ خود استفاده می‏کردند.
موعود: از وظایف شیعیان در عصر غیبت‏بگویید.
آیت‏الله گرامی: مهمترین وظیفه همان عمل به فرموده امام(ع) است: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة‏الله علیهم‏» (10) در هر مساله‏ای باید رفت‏سراغ مراجع. احترام به آنان ، احترام به ولی عصر (ع) است.
امام در مکاتبه‏ای که با «اسحاق بن یعقوب‏» دارند، می‏فرمایند: در «حوادث واقعه‏» به ایشان (مراجع و روات احادیث) مراجعه کنید. بعضی گفته‏اند ، مراد امام از حوادث واقعه ، روابط سیاسی است. حوادث سیاسی ، جزیی از مسایل دینی ماست. اگر منظور از سیاست ، اداره کشور به نحو شرعی و دینی است، این سیاست، عین دیانت است ، سیاستی که ما آن را نفی می‏کنیم ، دغل‏بازیهای سیاستمداران بی‏دین است.
بنابراین اساسی‏ترین وظیفه مسلمانان در عصر غیبت ، ایجاد پیوند و ارتباط با نایبان حضرت است. حتی تکریم و احترام این بزرگان ، موجب بخشودگی گناهان می‏شود. چون احترام به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) چنین ارمغانی دارد. در سوره حجرات می‏خوانیم:
«ان الذین یغضون اصواتهم عند رسول الله اولئک‏الذین امتحن‏الله قلوبهم للتقوی لهم مغفرة و اجر عظیم‏» (11) کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می‏کشند، همان کسانی هستند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است.
این آیه در مورد احترام به پیغمبر(ص) است. احترام به مراجع هم به نوعی احترام و حرمت نهادن به پیامبر(ص) است. هر قدر که مراجعه به ایشان بیشتر باشد، در واقع امام زمان(ع) مرکزیت و محوریت‏بیشتری در جامعه پیدا می‏کنند.
یک وظیفه مهم دیگر ما، ذکر دائم تاریخ مربوط به حضرت است. این وضعیت‏خوبی نیست که مردم - حتی اهل علم - اطلاعات دقیق و گسترده‏ای راجع به ایشان ندارند. ما باید حتی از نواب ایشان هم کاملا آگاه باشیم . اسمهایشان ، سیره ، تاریخشان و ... هر چیزی که به نحوی با حضرت مربوط می‏شود باید مورد مطالعه و دقت قرار بگیرد. از علمای بزرگی که با دعای امام متولد شده‏اند ، مانند شیخ صدوق تا وقایع مربوط به مسجد جمکران . مثلا اینکه چرا شبهای چهارشنبه مردم به جمکران می‏روند؟ اینها همه یک ریشه‏هایی دارد که به اندیشه مهدویت کمک می‏کند. طریقه ارتباط با حضرت ، افرادی که به حضورشان شرفیاب شدند و عنایت‏خاصه ایشان به برخی از بزرگان در گذشته و حال ، همه باید مورد توجه قرار گیرند.
موعود: اگر کسی مدعی ملاقات با حضرت ولی عصر (ع) شد، وظیفه ما در رابطه با او چیست ؟ آیا اصلا ملاقات باحضرت در زمان غیبت ممکن است؟ اگر امکان دارد. شیعیان برای درک حضور ایشان چه باید بکنند؟ آیت‏الله گرامی: مساله ملاقات با حضرتشان مثل ماجرای احضار روح نیست که برخی معتقد به حرمت آن باشند و بعضی هم مانند حضرت امام قدس‏سره آن را سحر بدانند. یعنی این طور نیست که بشود با ورد و کلمات مخصوص حضور ایشان را درک کرد. حضرت بر همه اشراف دارند. در یکی از دعاها می‏خوانیم که «بیمنه رزق الوری‏» (12) به یمن وجود ایشان است که به موجودات روزی می‏رسد. «وراء» یعنی همه آفریدگان ، اختصاصی به موجودات طبیعت، مسلمانان و یا شیعیان ندارد «رزق‏» هم اعم از رزق مادی و معنوی است‏حتی جبرئیل هم روزی‏خوار ایشان است. و از برکت وجودایشان استفاده می‏کند . بنابراین ملاقات با حضرت به عنوان یک «رزق معنوی‏» با عنایت و توجه ایشان صورت می‏گیرد و صلحا، اولیا و وابستگان می‏توانند دیده به دیدار ایشان بگشایند. هر کسی به اندازه شایستگی خود به نوعی ایشان را می‏بیند. کسی ممکن است ایشان را ببیند اما نشناسد، کسی دیگر می‏بیند و می‏شناسد ، بعضی‏ها هم نمی‏توانند با چشم سر ببینند، باید چشمهایشان را روی هم بگذارند تا بتوانند، تمثال ایشان را نظاره کنند. بعضی ممکن است که ایشان را ببینند، اما فقط حس می‏کنند، که این شخص از اهل بیت است و نفهمند که خود آقاست . گاهی افراد بسیار معمولی و ساده محضر امام را درک می‏کنند . همه کم و بیش شنیده‏ایم که چه کسانی به شرف ملاقات با امام زمان نایل شده‏اند. بعضی از این ملاقات کنندگان ، خیلی انسانهای ساده و معمولی هستند.
من خودم در نوشته‏های مرحوم حاج عبدالحسین حائری دیدم که نوشته‏اند یک روز رفتم در مغازه عطاری بوی خوشی به مشامم‏خورد، خیلی بوی عجیبی بود. نگاهی به عطار کردم و پیش خودم گفتم که این بو نمی‏تواند طبیعی باشد. عطار به من اشاره کرد که ساکت‏باش و بمان . وقتی همه مشتریها رفتند، به من گفت امروز آقا اینجا تشریف داشتند.
باید لیاقت‏حضور داشت ، با ورد و الفاظ پی در پی نمی‏شود به چنین سعادتی نایل شد.
دیدن روی تو را دیده جان بین باید وین کجامرتبه چشم جهان‏بین من‏است‏می‏گویند اویس قرنی هرگز پیغمبر را ندید اما چهره حضرت را بخوبی توصیف می‏کرد. اما روایتی که می‏گوید مدعیان ملاقات را تکذیب کنید، به نظر می‏رسد که منظور ترتیب اثر ندادن است. نه اینکه دروغ است ، نه، شما طوری عمل کنید که اگر دروغ بود، از عقیده شما سوء استفاده نشود، ما می‏بینیم و می‏دانیم که خیلی‏ها از این طریق دکان باز کردند و از مردم معتقد و علاقه‏مند به امام سوءاستفاده‏ها کردند. اما:
تا نباشد راست کی باشد دروغ؟ آن دروغ از راست می‏گیرد فروغ ما هیچ وقت نمی‏توانیم منکر ارتباط کسانی مانند سید بحرالعلوم با امام بشویم . روایت ناظر به این معناست که شما ترتیب اثر ندهید; اگر راست‏باشد ، فضیلتی است‏برای ملاقات کننده، و اگر دروغ باشد، وقتی شما اعتنا نکرده باشید، مفسده‏ای به بار نمی‏آورد.
موعود: بنابراین براحتی نمی‏توان هر ادعایی را در این رابطه پذیرفت. چون همانطور که فرمودید ملاقات موقوف به لیاقت است.
آیت‏الله گرامی: همین طور است . چنین ادعایی از کسی مانند شیخ مفید و یا بحرالعلوم پذیرفته است. اما نباید ساده‏لوحانه هر ادعایی را پذیرفت و گردن نهاد. ما می‏دانیم که آدمی مانند مثلا حاج شیخ عبدالکریم حائری آدمی نبود که بخواهد ریا کند یا دکان باز کند، اگر ایشان بگوید که من امام را ملاقات کرده‏ام، چه دلیلی برای انکار می‏ماند.
مرحوم حاج آقا بزرگ حائری از قول پدرشان (حاج شیخ) نقل می‏کنند که استاد ما مرحوم حاج سید محمد فشارکی در قضیه تنباکو خیلی به مرحوم میرزا فشار می‏آوردند، یعنی از ایشان می‏خواستند که هر چه زودتر فتوای تحریم را اعلام کنند. یک بار هم با کمال احترام از ایشان می‏خواهند که جدا از ارتباط استاد و شاگرد ، بتوانند حرفشان را بی‏پرده بزنند. بعد می‏گویند: من فکر می‏کنم شما از ناصرالدین شاه می‏ترسید که اقدامی نمی‏کنید. چون قضیه تنباکو مدتی طول کشید. ظاهرا مرحوم میرزا در فکر هماهنگی با همه علمای بلاد بودند، که یک وقت کسی خلاف نظر ایشان اقدامی نکند و فتوا نشکند. مرحوم میرزا به مرحوم فشارکی فرمودند: من از چیزی نمی‏ترسم. اما می‏خواستم با نظر مبارک امام عمل کنم، به خاطر همین سه روز روزه گرفتم و امروز رفتم در سرداب سامرا و این را آوردم. حالا معلوم نیست که منظورشان این بود که فتوا به دستخط امام بوده ، یا ایشان املا فرموده‏اند و میرزا نوشته است.
اینگونه عوالم است که طلبگی را مقدس و شیرین می‏کند و گرنه درس و بحث که ارزش این حرفها را ندارد. بی‏ارتباط و توجه به مقام مقدس حضرت مهدی(ع) از این همه درس و مباحثات، چیزی جز اتلاف عمر نصیب کسی نمی‏شود.
از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت یک چند نیز خدمت معشوق و می کنم خداوند همه ما را در غیبت و ظهور مهدی(ع) لایق سربازی و فداکاری در راه اهداف مقدسشان بگرداند.
موعود: از حضور عالمانه و صبورانه شما در این گفتگو کمال سپاس و امتنان را داریم.
آیت‏الله گرامی: برای شما و نشریه موعود آرزوی موفقیت می‏کنم.
________________________________________
1. کلینی، محمدبن‏یعقوب، الکافی، 1365، ج 1، ص 25 ، ح 21، دارالکتب‏الاسلامیة، تهران، الصدوق ، ابوجعفر محمدبن‏علی بن‏الحسین، کمال‏الدین و تمام‏النعمة، ج‏2، ص 675، دارالکتب‏الاسلامیة، تهران ، 1395 ق.
2. سوره حشر، آیه‏7
3. سوره توبه ، آیه 34
4. متن روایت چنین است: «مایکون هذاالامرحتی لا یبقی صنف من الناس الا و قد ولوامن الناس، حتی لایقول قائل: انا لو ولینا لعدلنا، ثم یقوم القائم بالحق و العدل‏» ، النعمانی ، محمدبن‏ابراهیم، الغیبه، ص 274 ، ح‏53، مکتبة‏الصدوق، تهران.
5. الصدوق ، ابوجعفرمحمدبن علی بن الحسین ، همان ، ج 1 ، ص‏257.
6. ر.ک: المسعودی ، علی بن حسین، اثبات‏الوصیة، چاپ‏سنگی، ص 262.
7. ر. ک: ، فیض الاسلام ، سیدعلی نقی ، ترجمه و شرح نهج‏البلاغه ، نامه‏53 ، ص‏996.
8. المجلسی ، مولی محمدباقر، بحارالانوار، ج 52 ، ص 128، مؤسسه وفا، بیروت ،1403 ق .
9. المجلسی ، مولی محمدباقر، همان ، ج 60 ، ص‏216 ، متن کامل روایت چنین است: «رجل من اهل قم یدعواالناس الی الحق ، یجتمع معه قوم کزیرالحدید، لاتزلهم‏الریاح العواصف، و لایملون‏من‏الحرب ، و لا بجبنون، و علی‏الله یتوکلون، والعاقبة للمتقین.» 10.المجلسی ، مولی محمد باقر، همان ، ج‏53 ، ص 181.
11. سوره حجرات ، آیه‏3.
12. ر. ک: قمی ، شیخ عباس ، مفاتیح‏الجنان: دعای عدیله
اثبات‏الوصیة,علی بن حسین المسعودی,safhe=262
الکافی,الکلینی,دارالکتب الاسلامیة,mahal=تهران,tarikh=1365ش,jeld=1,safhe=25
الغیبه,النعمانی,مکتبة الصدوق,mahal=تهران,safhe=274
ترجمه و شرح نهج‏البلاغه,فیض الاسلام,safhe=996
بحارالانوار,علامه مجلسی,مؤسسه وفا,mahal=بیروت,tarikh=1403ق
بحارالانوار,علامه مجلسی,مؤسسه وفا,mahal=بیروت,jeld=60,safhe=216
الکافی,الکلینی,دارالکتب الاسلامیة,mahal=تهران,tarikh=1365,jeld=1,safhe=25
کمال الدین و تمام النعمة,الصدوق,دارالکتب الاسلامیة,mahal=تهران,tarikh=1395ق,jeld=1,safhe=257
کمال‏الدین و تمام‏النعمة,ابوجعفر محمدبن‏علی بن‏الحسین الصدوق,دارالکتب الاسلامیة,mahal=تهران,tarikh=1359ق,jeld=2,safhe=675
بحارالانوار,مجلسی,مؤسسه وفا,mahal=بیروت,tarikh=1403ق,jeld=53,safhe=181
منبع: تبیان

مهدویت و زندگی سیاسی معاصر اسلامی
نویسنده :دکتر غلامرضا بهروزلک‌
عنوان مقاله :
زندگی معاصر اسلامی و چگونگی تنظیم آن از دغدغه های اندیشمندان مختلف اسلامی است. دیدگاهها و نظریه های مختلفی در این باره مطرح شده است. آنچه در پی می آید تلاشی است برای تبیین زندگی سیاسی امروزی بر اساس آموزه آینده نگرانه اعتقاد به منجی موعود و مهدویت مواجهه مسلمانان با دنیای مدرن غرب سبب گسترش آموزه جدایی دین از سیاست در جوامع اسلامی گشته است که برخی را به دیدگاه تفکیک دین از سیاست سوق داده است. همچنین دیدگاههایی نیز به صورت سنتی درجوامع اسلامی و بویژه در جوامع شیعی وجود داشته است که بر دوگانگی وضعیت مدینه فاضله و عصر مهدوی با عصر حاضر تأکید می کردند. این مقاله در صدد است با نشان دادن وجود اشتراک اعتقادی بین دیدگاههای آینده نگر و ادیان آسمانی بر وجه مشترک آنها تأکید نموده و با تمسک بر ویژگی دینی جامعه موعود، بر ضرورت تنظیم زندگی سیاسی دینی و احیای حکومت و جامعه دینی در عصر حاضر تأکید نماید.
(و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین)
طرح مسأله‌
آموزه ظهور منجی موعود یکی از آموزه های مشترک و فراگیر ادیان آسمانی است. ظهور منجی موعود تحقق بخش آرمان دیرپای بشری برای زندگی در یک مدینه فاضله می باشد. هر چند چنین آرمانی تاکنون محقق نشده است، اما مؤمنان همواره در راستای تعالیم پیامبران خود چشم به راه آن بوده اند. هر چند انتظار تحقق چنین جامعه‌ای به طول انجامیده است، با این حال این آموزه از آرمانهای تغییرنیافته و پایدار انسان در طول قرنها و از مسلمات اعتقادی ادیان آسمانی می باشد. به رغم اختلافها، تشکیک ها و تردیدهایی که در طول تاریخ در باب آموزه های دینی صورت گرفته است، چنین اعتقادی از جمله اعتقادات تردید ناپذیر دینی باقی مانده است. با فرض انسجام درونی دیدگاههای دینی چنین ویژگی می تواند به گونه ای در بازسازی و تأیید دیگر آموزه‌های دینی مورد تردید قرار گرفته مفید واقع شود.
مسأله حایز اهمیت این است که آموزه نجات و منجی گرایی به عنوان یک آرمان مشترک بشری تا چه میزان می تواند در تنظیم زندگی امروز جوامع مورد استفاده قرار گیرد؟ آیا می توان با استعانت از این آموزه ابهامات موجود در چگونگی تنظیم زندگی سیاسی امروزی را نیز حل نمود؟ آیا می توان با تمسک به آن، نوعی همگرایی و وحدت عمل و نظر را بین پیروان ادیان آسمانی در عصر پیش از تحقق مدینه فاضله جستجو کرد؟ آیا می توانیم با همکیشان مسلمان خود که در برخی ابعاد زندگی سیاسی- اجتماعی اختلاف نظر داریم، بر اساس تأمل مشترک در این آموزه ها به نقاط اشتراک بیشتر و مطمئن تری دست بیابیم؟
دغدغه و مسأله اصلی در این بحث بر سر قابلیت و چگونگی کاربرد آینده شناسی در زندگی سیاسی حال است. با توجه به چشم انداز اجمالی آینده که بر اساس اصول و آموزه های دینی ترسیم می شود، ویژگیهای کلان زندگی آینده بشری بر اساس آموزه مهدویت و ظهور منجی موعود تاحدودی روشن است. البته ابهامات و اختلاف نظرهایی در چگونگی و کیفیت عصر ظهور و مدینه فاضله مورد نظر ادیان وجود دارد، اما می توان ویژگیهای کلان زندگی آینده را با استعانت از مسلمات اعتقادی ادیان و نیز اصول کلامی فلسفی استخراج نمود. با تمسک به این دیدگاههای مشترک و بازتابانیدن آنها بر وضعیت عصر حاضر می توان به تفاهم در چگونگی تنظیم زندگی سیاسی امروز خود دست بیابیم.
کاربرد دیگر این بحث به آسیب شناسی وضعیت امروز جوامع بشری و بویژه جوامع اسلامی در پرتو آرمان مدینه فاضله آتی بر می گردد. از این حیث ما می توانیم وضعیت فعلی خود را سنجه زده و میزان تناسب و سازگاری آن را با وضعیت آرمانی مشخص سازیم. می توانیم معین سازیم ما از وضعیت آرمانی تا چه میزان فاصله داریم و در نهایت برای کم کردن فاصله و اختلاف وضعیت امروز خود با وضعیت آرمانی بکوشیم.
پیوند دیدگاههای مشترک آینده نگرانه را با وضعیت حاضر می توان از چهار سطح مختلف موردبررسی قرار داد: نخست در سطح بین کل مکاتب و دیدگاههای آینده نگر که به طرح ایده‌هایی در باب آینده می پردازند. این سطح بین ادیان ( اعم از ادیان بشری و آسمانی) و مکاتب و فسلفه‌های آینده نگر مشترک است. سطح دوم، آموزه های مشترک آینده نگرانه بین ادیان آسمانی است. سطح سوم، آموزه های مشترک موعودگرایانه بین مذاهب اسلامی است. در نهایت سطح چهارم، سطح درون مذهبی است و به دیدگاههای موجود در درون یک فرقه یا مذهب اعتقادی مربوط می شود. در این سطح می توان با استعانت از دیدگاههای مشترک آینده نگرانه در یک مذهب اعتقادی، به ایجاد همگرایی بیشتر در بین پیروان آن مذهب در باب زندگی سیاسی امروز پرداخت و برخی از ابهامات موجود را برطرف کرد.
به رغم کاربرد این بحثها در سطوح مختلف ذکر شده، مسأله اصلی و مهمتر برای ما زندگی و وضعیت امروز جوامع اسلامی است. هر چند جستجوی اشتراکات با دیگر ادیان و نیز حتی با دیگر مکاتب و فلسفه های آینده نگر می تواند چشم انداز همگرایی بیشتری را بین ما و دیگران ایجاد کند، اما پرداختن به وضعیت امروز جوامع اسلامی و تمرکز بر آن می‌تواند ما را در ارائه راه حلهای مناسب جهت برون رفت از وضع نامطلوب موجود جهان اسلام مدد رساند. از این جهت بحث حاضر در واقع بحث وضعیت فعلی و امروز ما می باشد که از منظر آینده نگری به آن می پردازیم. از چنین منظری ما به جای جستجو در ناکجاآبادها و غوطه ور شدن در اشتیاق آینده، با مسائل و مشکلات امروز خود درگیر می شویم و به درمان و رفع آسیب های آن می پردازیم. چنین بحثی به بیان دیگر جستجوی خویشتن و هویت مورد تهاجم قرار گرفته امروز جوامع اسلامی نیز می باشد که در تهاجم و شبیخون های فکری و فرهنگی غرب مدرن دچار خود فراموشی و بحران هویت شده است. شاید تمسک به برخی از آرمانهای محفوظ مانده و دست نخورده بتواند ما را به (خویشتن) خود متوجه ساخته و از وضعیت از خود بیگانگی فعلی نجات دهد. از این رو در بحث حاضر صرفاً بحثی اجمالی در دو سطح نخست مطرح نموده و عمدتاً بر سطوح سوم و چهارم تمرکز خواهیم کرد. البته دو سطح اخیر به نوعی پیوندهای بیشتری با یکدیگر دارند و از این حیث به شفافیت همدیگر کمک می رسانند. فرضیه این تحقیق آن است که جستجوی این مشترکات می‌تواند به لحاظ نظری در استقرار زندگی سیاسی دینی بویژه در جهان اسلام و مقابله جویی با تهاجم سکولاریسم غربی به جهان اسلام کمک نماید.
بررسی مشترکات دیدگاه‌های آینده‌نگر بین ادیان و مکاتب بشری‌
انسانها به استناد منابع تاریخی و آثار باستان شناسی از دیر باز و از هنگام عصر اسطوره ای در انتظار ظهور یک منجی بوده اند. منجی در نگاه اساطیری غالبا با حرکت ادواری تاریخ پیوند می‌یافت و پس از پایان یک دوره محنت بار، سرانجام با ظهور خود بار دیگر عصر زرین گذشته را تجدید می‌کرد.1
در دوران مدرن برخی از فلسفه های آینده نگر بر اساس آموزه پیشرفت آینده نویدبخشی را برای انسان پیش بینی می کردند. در بحث حاضر که در صدد یافتن وجوه اشتراک بین نظریه های آینده نگر می باشد، نمی توان چنین اشتراکی را در تمامی این نظریه ها یافت. نظریه های آینده نگر دوران مدرن عمدتا در دو دسته نظریه های سوسیالیستی- ‌مارکسیستی و نظریه های لیبرالیستی عرضه شده‌اند. هر چند جامعه کمون ثانوی در اندیشه مارکس تجلی جامعه آرمانی است که نیازهای انسانها تأمین و هرگونه ظلم و تعدی به حقوق انسانها برطرف می‌گردد و مدینه فاضله کمونیستی محقق می شود، اما به دلیل نگرش ماتریالیستی نظریه های مارکسیستی وجه اشتراک عمده ای را نمی توان بین آنها و ادیان یافت. اما در مقابل می‌توان در برخی از نظریه های لیبرالیستی دیدگاههایی را یافت که با الهام از آموزه‌های مسیحی دیدگاهی را عرضه کرده اند که در برخی از وجوه با نگرش آینده نگر ادیان مشترک است. عمده ترین فیلسوف و نظریه پرداز دوران مدرن که می توان دیدگاه آینده نگرانه او را با ادیان در برخی از وجوه مشترک دانست، فیلسوف آلمانی ایمانوئل کانت ( 1724-1804م ) می باشد.
کانت با تمرکز بر خرد بشری و خیر اخلاقی در نظریه سیاسی خود، آینده بشر را از منظر اخلاقی مورد توجه قرار داده است. او در رساله ای با عنوان ( معنای کلی تاریخ در غایت جهان وطنی) به وضعیت آینده بشری می پردازد.2 در این رساله کانت در تداوم ایده های خود در سنجش خرد ناب دستیابی به کامل ترین (سازمان مدنی عادلانه) را که در آن عدل به نحو همگانی بر پا داشته شده و آزادی به نحو بیشترین حد ممکن مطابق قانون وجود داشته باشد، یعنی جامعه مدنی را بزرگترین مسأله برای انسان اعلام می کند. از نظر کانت هر چند موانعی بر سر راه تحقق کامل این جامعه وجود داشته است، اما نوع انسان آنقدر باقی می ماند تا در روابط سیاسی خود سازمان مدنی کامل و عادلانه ای را تحقق بخشد و این امر در واقع به منزله غایت پنهان طبیعت برای تحقق خرد است که بدون آن باید جهان طبیعت فاقد عقل را غایتمند و در مقابل موجود واجد عقل را فاقد غایت شمرد.3
بر اساس دیدگاه کانت سرانجام بشر به مدینه فاضله خود نایل می شود. مدینه فاضله او که همان تحقق کامل جامعه مدنی است، با دیدگاه ادیان در وجوهی مشترک است. عمده ترین وجوه اشتراک را می‌توان در دو ویژگی (اخلاقی بودن) این مدینه و (تحقق عدالت) در آن دانست. بر خلاف دیگر نظریه های مدرن که دغدغه ای نسبت به اخلاقی بودن و فضیلت ندارند، کانت خیر اخلاقی و نیز فضیلت را در کانون نظریه سیاسی خود قرار می دهد.4 بدیهی است که دو ویژگی فوق از مهمترین ویژگیهای جامعه آرمانی مورد نظر ادیان به شمار می روند و می توان آنها را از وجوه بارز اشتراک بین دیدگاههای آینده نگر کانت و ادیان دانست. البته تفاوتهای اساسی نیز بین دیدگاه کانت و ادیان و بویژه در خود این ویژگیهای مذکور وجود دارد. تفسیر کانت از این دو مفهوم و مبانی آن با دیدگاه ادیان تفاوت جدی دارد. به عنوان بنیادی ترین وجه تمایز باید توجه داشت که در حالی که از نظر ادیان نیل به چنین جامعه‌ای بر اساس رهنمودهای منجی آسمانی صورت می پذیرد، کانت آنها را محصول کمال عقل بشری و به تعبیر دقیق تر محصول بلوغ عقلی انسان که مظهر تام روشنگری نیز می باشد،5 می‌داند.در دیدگاه کانت زندگی امروز شکل ناقصی از وضعیت آینده است. از این رو آینده برآیند سیر تکاملی وضعیت انسان مدرن می باشد که با گذر از فرایند روشنگری به بلوغ نهایی خود می‌رسد. در فلسفه کانت ارتباط وثیقی بین حال و آینده وجود دارد و می توان وضع مطلوب حال را در چهره آینده نگریست. بر اساس نگرش کانت حدواسط ماهوی بین این دو دوره وجود ندارد و هردو زمان می بایست به لحاظ ویژگیها و ماهیت خود جامعه مبتنی بر خیر اخلاقی باشند. تنها وجه تمایز آنها میزان نیل به مقصود اصلی بوده و در نتیجه به میزان کمال حاصله در هر دوره ای برمی‌گردد. چنین ویژگی در بحث ما نیز حایز اهمیت است. کانت عملا پیوند حال و آینده را مطرح کرده است و می توان در دیدگاه او وضعیت انعکاسی را بین حال و آینده مشاهده کرد. اگر جامعه آینده جامعه ای مبتنی بر خیر اخلاقی و عدالت است، می بایست در زندگی امروز نیز این اصول را رعایت کرد و در جهت تحکیم و تقویت آنها کوشید.
دیدگاههای مشترک آینده نگر بین ادیان آسمانی‌
در سطح دوم دیدگاههای مشترک ادیان آسمانی در مورد آینده و تبعات آن برای عصر حاضر مطرح می باشد. در این سطح مشترکات عمده ای را می توان بین ادیان آسمانی در باره آینده یافت و به تبع آن جستجوی اشتراک در وضعیت زندگی حاضر نیز بر اساس آن میسرتر میباشد. در این سطح می توان به ادیان آسمانی زردشتی و یهودیت - مسیحیت اشاره کرد. و سپس می توان آنها را با دیدگاههای اسلامی در سطح سوم مقایسه کرد. با مروری بر آموزه ها و اعتقادات این ادیان می‌توان آموزه موعودگرایی و ظهور منجی موعود را در آنها یافت. منجی در این ادیان با اسامی (سوشیانت) یا (سئوشینت) در آئین زردشتی و (مسیح) یا (ماشیح) در یهودیت و مسیحیت نام برده شده است. چنین نامهایی با (مهدی) در اسلام متشابه است و بیانگر آرمان مشترک بین ادیان آسمانی در ظهور منجی موعود است. با نگاهی اجمالی به ویژگیهای منجی در این ادیان می توان اشتراکات آنها را به نحو بهتری بیان نمود.
هر چند در (گاثاها ) که محققان آن را سروده های خود زردشت دانسته اند سوشیانت که معنای لغوی آن (سود رسان) یا (رهاننده) می‌باشد،6 خود زردشت دانسته شده است، اما در بخشهای دیگر اوستای موجود سوشیانت فردی موعود است که در آینده ظهور می کند. در بخش (یشتها) از سه تن که بر اساس متون متأخر زرتشتی سوشیانت دانسته شده اند، نام برده شده است.7 در بخشهای دیگر از ویژگیها و صفات این منجی سخن رانده شده است. در (زامیاد یشت) چنین آمده است:
(یاران استوت ارت پیروزمند بدر آیند: آنان نیک اندیش، نیک گفتار، نیک کردار، و نیک دین‌اند و هرگز سخن دروغ بر زبان نیاورند. )8
در جاهای دیگر نیز او پیک اهورا مزدا و دارای فرّکیانی9 دانسته شده است.
در نزد یهودیان و مسیحیان نیز (مسیح) یا (ماشیح) از ویژگیهای مشابهی برخوردار است. در سوره اشعیای نبی در عهد عتیق با اشاره به روز بازگشت و فرج یهود آمده است:
( و در روزی که خداوند شکستگی قوم خود را ببندد و ضرب جراحت ایشان را شفا دهد روشنایی ماه مثل روشنایی آفتاب و روشنایی آفتاب هفت چندان مثل روشنایی هفت روز خواهد بود)10
مهم ترین ویژگیهای مشترک منجی موعود در ادیان سه گانه فوق را که در بحث حاضر نیز حایز اهمیت است، می توان در موارد زیر بر شمرد:
1- تقدیر الهی در پیروزی و حاکم شدن حق و شکست باطل؛
2- نقش رهبری دینی در برقراری وضعیت آرمانی و موعود؛
3- برقراری حکومت دینی به دست منجی موعود و نابودی حکومتهای ظالمانه و ستمگر؛
4- حاکمیت دین بر زندگی انسانها و بسط و گسترش عدالت؛
اصول فوق را می توان از عمده ترین اصول مشترک بین نگرشهای آینده نگرانه ادیان آسمانی فوق دانست.
آینده‌نگری در اسلام و ویژگیهای مدینه فاضله موعود در مذاهب‌اسلامی
 
هر چند نگرشهای آینده نگر ادیان سه گانه پیشین صرفا به بیان کلی ویژگیهای جامعه موعود می پرداخت، اما در دیدگاه اسلامی برخی از جزئیات مدینه فاضله تشریح شده است. در مقاله حاضر نیز دیدگاههای اسلامی به دلیل تعلق آنها به زندگی روزمره ما در جهان اسلام ا ز اهمیت ویژه ای برخوردار است. در ذیل بر اساس دیدگاههای مذاهب اسلامی که عمدتا در دو مذهب شیعی و سنی منعکس شده است، به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
پیش از پرداختن به دیدگاههای مذاهب اسلامی به مهدویت لازم است تا نگاهی به آراء مذاهب مختلف اسلامی به مسأله حکومت و دولت داشته باشیم و سپس بر اساس آموزه مهدویت چگونگی نگرش آنها به زندگی سیاسی معاصر اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. برای ارائه گزارشی از دیدگاههای مذاهب اسلامی در باره مسأله دولت و حکومت می توان به گزارش خواجه نصیر الدین طوسی در باره آراء مختلف فرق مذاهب اسلامی تمسک نمود.
خواجه نصیر الدین طوسی در قواعد العقاید11 در تلاش برای طبقه‌بندی دیدگاههای مختلف اسلامی در باب مسأله امامت و رهبری جامعه اسلامی چارچوب مناسبی را در اختیار قرار داده است که در بحث حاضر نیز حایز اهمیت می باشد. وی با تمرکز بر مسأله امامت و رهبری در جامعه اسلامی ابتدا قائلان نظریه های مختلف را به دو دسته قائلان به ضرورت امامت و قائلان به عدم ضرورت آن تقسیم کرده است. قائلان به عدم ضرورت همان خوارج می باشند. قائلان به ضرورت نیز بر دو دسته تقسیم می شوند: گروهی به ضرورت عقلی نصب امام معتقدند. اینها همان عدلیه می‌باشند که شامل دیدگاه شیعیان و معتزله می گردد. گروه دیگر ضرورت سمعی و شرعی را می‌پذیرند. اینها نیز اهل حدیث و اشاعره و برخی دیگر از فرق اهل سنت را تشکیل می دهند. البته برخی فرق و گرایشهای شیعی نیز همچون جریان اخباریون چنین اعتقادی دارند. از دیدگاه اینان ضرورت نصب امام صرفاً به دلیل شرعی لازم است. قائلان به ضرورت عقلی بر دو دسته هستند. شیعیان آن را بر خداوند به دلیل لطف واجب می دانند. اما معتزلیان آن را به عنوان یک حکم عقلی صرفاً بر جامعه اسلامی واجب می دانند. البته در این تقسیم بندی می توان کسانی را یافت که برهر دو وجوب شرعی و عقلی معتقد هستند. شیعیان عموماً هم بر دلیل شرعی و هم بر دلیل عقلی برای ضرورت امامت تمسک می کنند.
البته گفته می شود ابوبکر اصم معتزلی همانند خوارج به بی نیازی از امام و عدم ضرورت آن رای داده اند. ابی بکر اصم در موضعی افراطی و شاذ در میان معتزله به امکان الغاء حکومت و دولت و بی نیازی از امام در صورت تامین آن بدون امام رای داده است. او می گوید: (اگر مردم با خودشان انصاف داشته باشند و ظلم و آنچه موجب اقامه حد می شود, از بین برود، مردم از امام بی نیاز می‌شوند.) 12 او در اینجا برای حکومتی که توسط امام عینیت می یابد، ویژگیهایی قرار داده است که عبارتند از: انصاف و زوال ظلم و نبود آنچه موجب اقامه حد شود. از نظر وی هرگاه این اهداف متحقق شود و مردم از این حکومت و امام بی‌نیاز می شوند.13 اما فراتر از دیدگاههای خوارج و تعداد شاذی از معتزلیان در باره مسأله امامت، می توان اصل ضرورت تشکیل دولت اسلامی را اصلی فراگیر و مشترک در بین تمامی مکاتب اسلامی دانست.
چنین دیدگاههایی در باره دولت اسلامی را میتوان تا دو سده پیش بیانگر تمامی دیدگاههای مسلمانان در باره دولت اسلامی دانست. اما با آشنایی مسلمانان با غرب مدرن و ورود آموزه های دنیای مدرن غربی و تجدد گرایی به جهان اسلام به تدریج نظریه ها و آراء جدیدی نیز با تأثیر پذیری از دنیای مدرن غرب در جهان اسلام مطرح گردید. آموزه سکولاریسم مسیحی با کالون و لوتر در فرایند شکل گیری مدرنیسم غربی یکی از اصول و ارکان اصلی دنیای جدید غرب گشت و حکومت دینی مورد تردید و انکار قرار گرفت. بعدها غرب مدرن این آموزه را نیز در سراسر جهان ترویج نمود. نخستین نمودهای گرایش به این دیدگاه را می توان در پی اقدامات ترکان جوان به رهبری کمال آتا تورک در ترکیه جدید برای الغای خلافت و سپس در نظریه پردازی افرادی چون علی عبد الرازق14 مشاهده نمود. پیش از آشنایی با تجربه غرب ما در جهان اسلام جز گروه شاذ خوارج هیچ جریان مخالف تشکیل حکومت دینی نداریم.
با توجه به پذیرش فراگیر ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در عصر پیش از تجدد از سوی مذاهب مختلف اسلامی می توان آموزه مهدویت را نیز بررسی نموده و در نهایت به بررسی وضعیت زندگی سیاسی معاصر اسلامی در پرتو آن پرداخت.
آموزه مهدویت و ظهور فردی از سلاله پاک پیامبر گرامی اسلام (ص) یکی از مسائل اجماعی و اتفاقی مسلمانان می باشد. این آموزه در نزد شیعیان از مسلمات مذهب تشیع است و اهل تسنن نیز به رغم اختلاف با امامیه در باره مسأله جانشینی پیامبر گرامی اسلام، در مسأله مهدویت اتفاق نظر دارند. شیخ عبدالمحسن العباد از علمای وهابی و نیز شیخ عبدالعزیز بن باز عالم برجسته وهابی و مفتی اعظم سعودی بر اصالت اعتقاد ظهور مهدی(عج) از سلاله امام علی(ع) تأکید کرده اند. شیخ محسن العباد در سخنرانی خود در دانشگاه اسلامی مدینه منوره اظهار می دارد:
( از میان مسائل مربوط به آینده که در آخر الزمان هنگام نزول عیسی بن مریم علیه الصلاه و السلام به وقوع می پیوندد ظهور و قیام مردی از خاندان نبوت از فرزندان علی بن ابی طالب (رض) است که نام وی با نام پیامبر (ص) یکسان است و مهدی نامیده می‌شود که زمامداری مسلمانان را بر عهده می‌گیرد و عیسی بن مریم پشت سر او نماز می‌گزارد. این خبر در احادیث متواتر از پیامبر خدا ( ص) مورد قبول تمام امت واقع گشته و اعتقاد بر حجیت آن جز از سوی افرادی شاذ محرز و قطعی گردیده است.) 15
در بحث حاضر نیازی به ذکر تفصیلی روایات مورد تمسک اهل سنت یا شیعیان در باره آینده تاریخ و ظهور مهدی موعود نیست و صرفاً می‌توان به گزارشات کلی فوق در باره ظهور مهدی موعود تمسک نمود. آنچه اهمیت اساسی دارد، بحث در باره نسبت زندگی سیاسی امروز در جهان اسلام با اعتقاد به آینده و مهدویت می باشد.
در نگاهی کلان و بر اساس دیدگاههای مسلمانان به آینده می توان نتایج مشترک اعتقادی مسلمانان را (اعم از شیعه و سنی) در باره آینده شناسایی کرد. یکی از این مسلمات اعتقاد به تحقق حکومت جهانی اسلامی به رهبری حضرت مهدی از سلاله پاک پیامبر گرامی اسلام است. چنین حکومتی بر محوریت رهبری دینی استوار است و رهبری دینی در آن نقش اساسی دارد. مبنای چنین حکومتی نیز قوانین شرعی خواهد بود.
حال آنچه در این سطح مطرح می باشد، نسبت دیدگاههای موجود در جهان اسلام با تأکید بر تمامی مذاهب اسلامی با آینده جهان و اعتقاد به مهدویت می باشد. نظریات موجود در جهان اسلام را می توان بر دو گروه کلان تقسیم کرد. گروهی معتقد به حکومت دینی وضرورت تشکیل آن می‌باشند و بر اساس آن حرکتها و جنبشهای اسلامی متعددی شکل گرفته است. چنین جریانی ریشه در سنت گذشته اسلامی دارند و در صدد احیای سنت اسلامی می باشند. اما گروه دیگر کسانی هستند که بر جدایی دین از سیاست و تأسیس دولت عرفی جدید تأکید می کنند. این گروه عمدتا متأثر از آموزه های غرب مدرن بوده و با الهام گیری از آموزه های عصر جدید غرب به تفسیر و توضیح سنت اسلامی می پردازند. از نگاه این افراد تفسیر سیاسی از دین امری است که در گذشته اسلامی به دلیل تفاسیر نادرست مسلمانان از سنت و سیره پیامبر گرامی اسلام رخ داده است. علی عبدالرازق از پیشگامان چنین جریانی در جهان اسلام در تحلیل مسأله خلافت اسلامی به این نکته اشاره می کند. از نظر وی اسلام دستوری درباره تشکیل حکومت اسلامی یا خلافت نداده است و در نتیجه در عصر الغای خلافت نیز ضرورتی دینی برای احیای خلافت نداریم. آنچه در طول تاریخ خلافت صورت گرفته است، صرفاً بازتاب برداشت نادرست مسلمانان این دوره از سنت اسلامی می باشد.16
در نزد شیعیان نیز ما شاهد ظهور جریانات و دیدگاههایی هستیم که بر آموزه جدایی دین از سیاست معتقدند. از نظر این افراد سیاست امری مربوط به جهان دنیوی است در حالی که دین امری قلبی و باطنی است که دغدغه آن رضایت خالق است و به بعد فردی مربوط می شود. از این حیث دین و سیاست دو مقوله متفاوت بوده و از هم جدا می باشد. در چنین دیدگاهی دین به صورت کامل از امر سیاست جدا می شود.17 البته کسان دیگری نیز هستند که از منظر تفکیک اما با قرائتی متفاوت به زندگی سیاسی امروزی می‌پردازند. این دیدگاه که به نظریه اشراف دین بر سیاست شناخته می‌شود، معتقد است دین به ارائه چگونگی تشکیل حکومت و ساختار و الگوی آن نپرداخته است و صرفا به ارشادات و ارائه رهنمودهای کلی در باره زندگی اجتماعی و سیاسی بسنده کرده است. از این منظر ارتباط دین با سیاست ارتباط تفکیکی به معنای نخست نیست و در حد توصیه های اخلاقی - کلان آموزه های دینی در عرصه سیاسی به کار گرفته می شوند.
دیدگاه دیگری را که می توان بویژه در جامعه شیعی یافت نگاهی دو گانه به زندگی امروز و وضعیت آینده است. از این منظر هر چند عصر موعود عصر تحقق حکومت دینی است اما در عصر حاضر به دلیل غیبت امام معصوم (ع) نمی‌توان حکومت دینی تشکیل داد. از این منظر که می‌توان از آن به نظریه تعلیق حکومت یاد کرد، هرچند عصر حضور امام معصوم ع عصر تحقق حکومت دینی است و می بایست به تأسیس حکومت دینی پرداخت، اما در عصر غیبت به دلیل فراهم نبودن شرایط تأسیس، حکومت دینی تعلیق می یابد.
در نهایت دیدگاه چهارم که در جوامع شیعی و سنی توامان مطرح می‌باشد، ضرورت تأسیس حکومت دینی است. هم بسیاری از اندیشمندان سنی و هم عالمان شیعی بر ضرورت تأسیس حکومت در عصر پیش از ظهور منجی تأکید کرده‌اند. البته چگونگی تشکیل حکومت دینی در نزد سنیان با دیدگاه شیعی متفاوت است. در حالی که در نظریه های شیعی ولایت فقیهان در دوران غیبت مورد توجه قرار گرفته است در نظریه های سنی صرفاً بازگشت به مدینه النبی و خلافت راشده مورد توجه می باشد. با ظهور اسلام سیاسی در دو سده اخیر و شتاب آن در اواخر قرن بیستم چنین دیدگاهی در حال بسط و گسترش مجدد در جهان اسلام می باشد.
آنچه در مورد دیدگاههای فوق حایز اهمیت است چگونگی ارتباط آنها با آینده و آموزه مهدویت می باشد. بدون تردید اکثر مسلمانان، چنانکه گذشت آموزه مهدویت و ظهور منجی موعود و تحقق مدینه فاضله اسلامی را همانند دیدگاه غالب ادیان آسمانی می پذیرند. حال بر این اساس پرسشی که مطرح می شود و این نوشتار در صدد بررسی آن بود، میزان تناسب زندگی و عمل سیاسی جامعه اسلامی با عصر ظهور منجی موعود است. از میان دیدگاههایی که در باره وضعیت زندگی سیاسی معاصر اسلامی وجود دارد تنها دیدگاه چهارم است که بیشترین تناسب را با جامعه موعود برخوردار است. دیدگاههای دیگر به نوعی در تناقض و یا در تباین با جامعه مهدوی دارند.
آنچه که از اعتقاد به آموزه مهدویت در جوامع اسلامی می توان بهره برد و در زندگی معاصر اسلامی نیز آن را برجسته کرد، ضرورت تشکیل حکومت دینی می‌باشد. مومنی که همواره در انتظار تحقق مدینه فاضله اسلامی است می‌بایست در راستای آن نیز تلاش نماید و همسان با نظام سیاسی عصر موعود به تنظیم زندگی سیاسی خود بپردازد. در غیر این صورت دوگانگی و تضاد در اندیشه و عمل سیاسی اسلامی بسیار بارز خواهد بود و موجب انحطاط جامعه اسلامی خواهد گشت.
بدون تردید دین پیامی آسمانی برای تمام انسانها و در تمامی ادوار می باشد. تفکیک اعتبار احکام آن برای برهه های خاصی یقینا موجب خدشه در امر هدایت دینی خواهد بود. اگر چنانکه از نگاه دینی ضروری است تا جامعه مطلوب بر اساس الگوی دولت دینی اداره شود، پس در نتیجه در زندگی عصر پیش از تحقق مدینه فاضله نیز می‌بایست چنین الگویی را پیگیری نمود. بدون تردید احیای گرایش به منجی گرایی و مهدویت در جهان در چند دهه اخیر نوید بخش فضایی است که می‌توان با ایجاد همگرایی در بین مومنان به تعالیم آسمانی و بویژه در بین مسلمانان پرداخت و اساس جامعه اسلامی را بر آن مبتنی نمود.
ظهور گرایشات تفکیک گرایانه بین دین و سیاست محصول تفکر مدرن غربی بوده است که اینک با نقدها و بحرانهایی که در مدرنیسم غربی بروز نموده است می‌توان با بازگشت به سنت دینی - اسلامی و دعوت تمامی معتقدان به عصر ظهور منجی موعود که بر تأسیس حکومت دینی بشارت می دهد و مدینه فاضله دینی را برقرار می‌سازند، زندگی سیاسی امروزی را نیز سامان داد.
نتیجه گیری‌
آینده تاریخ از منظرها و دیدگاههای مختلفی مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. عمده مذاهب آینده نگر با نگاهی خوش بینانه آینده تاریخ را عصری مطلوب و تحقق مدینه فاضله می‌دانند. در این میان توجه به اشتراکات این مکاتب فکری با آموزه منجی‌گرایی ادیان حایز اهمیت است. چنانکه گذشت در دوران مدرن نیز اندیشمندانی چون کانت بر زندگی اخلاقی تأکید می‌کردند و جامعه آینده را نیز بر اساس آن به تصویر می کشیدند. در ادیان آسمانی نیز اعتقاد به ظهور منجی موعود نوید بخش جامعه‌ای آرمانی بر اساس الگوهای دینی می باشد. آموزه مهدویت اسلامی نیز که تمامی مسلمانان جهان در آن مشترک هستند بر چنین جامعه ای فرا می خواند. بر اساس چنین آموزه مشترکی می توان بر نوعی همفکری و همکاری بین ادیان و بویژه مسلمانان دعوت نمود تا بر اساس الگوی مدینه فاضله عصر موعود زندگی امروزی خود را نیز سامان دهند. بر این اساس می توان دیدگاههایی را که به نوعی بر تفکیک عرصه دینی از سیاست فرامی خوانند نقد نمود و در راستای سنت اسلامی بر احیای نظام اسلامی در جوامع اسلامی دعوت نمود.
________________________________________
1 . برای بحث در نگرش های اسطوره ای به تاریخ و موعود گرایی نک: میرچیا الیاده، اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمه بهمن سرکاراتی، نشر قطره، 1378.
2 . ایمانوئل کانت، (معنای کلی تاریخ در غایت جهان وطنی)، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی، در نامه فلسفه، س 2، ش 3، زمستان 1378.
3 . همان.
4 . در مورد نظریه سیاسی کانت نک:
همچنین نک: حسین جمالی و عباس منوچهری،(تأملی بر فلسفه سیاسی کانت)، در نامه مفید، ش 25، بهار 1380.
5 . کانت خود بر پیوند روشنگری با بلوغ آدمی تصریح کرده است. نک: ایمانوئل کانت،(روشنگری چیست؟ در پاسخ یک پرسش)، ترجمه همایون فولادپور،کلک، ش 22، دی ماه 1370.
6 .نک: ابراهیم پورداوود، سوشیانت موعود مزدیسنا، 1927؛ به نقل از سید مجتبی آقایی، پیشین.
7 . اوستا، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران، انتشارات بهجت، 1379، فروردین یشت، بند 129. در بررسی سوشیانت و دیدگاه زرتشتی از مقاله زیر بهره گرفته شده است: سید مجتبی آقایی،(در آمدی بر یک نظریه)، در : بررسی نظریه های نجات و مبانی مهدویت (مجموعه مقالات سومین اجلاس دو سالانه بررسی ابعاد وجودی حضرت مهدی عج)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1381، ج 2، صص 115-156.
8 . اوستا، زامیاد یشت، بند 95.
9 . همان، بند 92.
10 . عهد عتیق، بر اساس ترجمه فارسی 1904، فصل اشعیای نبی، سوره 30، آیه 27.
11. خواجه نصیر الدین طوسی، قواعد العقاند، ضمیمه تلخیص المحصل، بیروت دارالاضواء، 1988.
12 . قاضی عبدالجبار معتزلی ، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، قسمت اول, ج20, ص48.
به نقل از: محمد العماره، "وجوه سیاسی آزادی در کلام معتزله"، ترجمه سید محمد رضا شریعتمدار، فصلنامه علوم سیاسی، ش 3، زمستان، 1377.
13 . گفته می شود بعدها اصم از این دیدگاه نخست خود برگشته است.
14 . علی عبدالرازق، الاسلام و اصول الحکم، تحقیق محمد عماره، بیروت، موسسه الدراسه و النشر، بی تا.
15 . سید هادی خسرو شاهی ، مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل سنت، تهران، انتشارات اطلاعات، 1374، ص 104. لازم به توضیح است که این اثر سخنرانی و توضیحات شیخ عبدالمحسن العباد و شیخ عبد العزیز بن باز و توضیحات آقای خسروشاهی را در بر دارد و از این جهت متن دیدگاه یکی از عالمان وهابی را در باره مهدویت و اعتقاد اهل سنت به آن نشان می دهد.
16. علی عبدالرازق، پیشین،
17 . عبدالکریم سروش به همراه کسان دیگری بر چنین اعتقادی رفته اند. نک: عبدالکریم سروش، فربه تر از ایدئولوژی، (مقاله معنا و مبنای سکولاریسم)،تهران، انتشارات صراط، 1366.
منبع: تبیان

مهدویت در اندیشه متفکر شهید مرتضی مطهری
بسم الله الرحمن الرحیم
محمد اباذری
بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود
مقدمه
دوازدهم اردیبهشت یادآور از دست دادن عالمی وارسته، مجاهدی خستگی‌ناپذیر، عارفی واصل فقیهی توانمند، مفسری بزرگ و اندیشمندی است که با شهادت خود جهان اسلام را داغ‌دار نمود.
حکیم فرزانه‌ای که «عمر شریف و ارزنده خود را در راه اهداف مقدس اسلام صرف کرد و با کج‌روی‌ها و انحرافات مبارزه‌ای سرسختانه نمود. شخصیتی که در اسلام‌شناسی و فنون مختلفه اسلام و قرآن کریم کم نظیر بود». [1
و به فرموده امام راحل - اعلی اللّه مقام الشریف - «در اسلام عزیز به شهادت این فرزند برومند و عالم جاودان ثلمه‌ای وارد شد که هیچ چیز، جایگزین آن نیست». [2] .
از ویژگی‌های مهم استاد شهید مرتضی مطهری - قدس سره - به بیان اسوه و مقتدای او یعنی امام راحل - قدس سره - این بود که «با قلمی روان و فکری توانا در تحلیل مسایل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم و بی‌قلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت و آثار قلم و زبان او بی‌استثنا آموزنده و روانبخش است». [3] .
یکی از موضوعات مهم و اساسی اسلام تفکر و اندیشه مهدویت است. این موضوع مورد عنایت و توجه خاص این متفکر اندیشمند قرار گرفته و با نگاهی نو، شگرف، عمیق و عالمانه وارد این عرصه شده است و در مناسبت‌های گوناگون آن را از زوایای مختلف مورد بحث قرار داده است.
این اندیشه که با نوید قرآن [4] درباره غلبه قطعی صالحان و متقیان، کوتاه شدن دست تبهکاران و جباران برای همیشه و آینده‌ای درخشان و سعادتمندانه برای بشریت، در میان امت اسلام پدید آمد، پیوسته مورد توجه آنان بود؛ به گونه‌ای که پیش از تولد حضرت مهدی (ع) ده‌ها کتاب در این زمینه نوشته شده و اصحاب پیوسته با سؤ‌الاتی مثل «متی الفرج؟» و مانند آن؛ از تحقق و ویژگی‌های این مژده آسمانی پرس و جو می‌کردند.
استاد شهید دربارهِ این اندیشه ناب می‌فرماید:
این اندیشه بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوشبینی نسبت به جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است که طبق بسیاری از نظریه‌ها و فرضیه‌ها فوق العاده تاریک و ابتر است... [5] .
راسل در کتاب امیدهای نو می‌گوید: امروز دیگر غالب دانشمندان امیدشان را از بشریت قطع کرده و معتقدند که علم به جایی رسیده است که عن قریب بشر به دست علم نابود خواهد شد و می‌گوید: یکی از این افراد انیشتین است او معتقد است بشر با گوری که به دست خود کنده است یک گام بیشتر فاصله ندارد!. [6] .
امّا ما مسلمین خوشوقتیم که بر خلاف این همه بدبینی‌ها که در دنیای غرب برای بشریت به وجود آمده ما به آینده بشریت خوشبین هستیم. که یک حکومت عادل جهانی بر مبنای ایمان، خداپرستی و خداشناسی و بر مبنای حکومت قران به وجود می‌آید. [7] .
به راستی آیا این پیشرفت شگفت‌انگیز صنعت و تکنولوژی توانسته است به تمام خواسته‌های جسمی، روحی، فردی و اجتماعی بشر پاسخ کافی بدهد و آرامش و سعادت را برای او به ارمغان آورد و او را از ماورای طبیعت و امدادهای غیبی، بی‌نیاز کند؟ ایشان در کتاب امدادهای غیبی به نقد این تفکر می‌پردازد و می‌نویسد:
این خیال، خیال باطلی است. خطراتی که به اصطلاح در عصر علم و دانش برای بشریت است از خطرات عصرهای پیشین بیش‌تر و عظیم‌تر است... و این پیشرفت علمی، او را مغرورتر و غرایز حیوانی او را افروخته‌تر نموده است و به همین جهت خود علم و فنّ، امروز به صورت بزرگ‌ترین دشمن بشر در آمده است. [8] .
وضعیت آینده بشریت مسئله‌ای است که سال‌هاست فکر بشر را به طور جدی به خود مشغول کرده است. ظلم فراگیر و بی‌عدالتی مسابقه تسلیحاتی با تولید روزافزون سلاح‌های مرگبار اتمی، هسته‌ای، میکروبی، شیمیایی و... آینده را در هاله‌ای از ابهام فرو برده و یأ‌س و ناامیدی جامعه جهانی را در بر گرفته است. با این که نظریه‌های متفاوت و ناامید کننده‌ای از طرف نظریه پردازان مطرح می‌گردد، ولی اسلام از همان ابتدا با قاطعیت تمام، به عنوان وعده‌ای الهی از آینده‌ای بسیار روشن و درخشان خبر می‌دهد که با تکامل فکری و عقلی بشر، جامعه‌ای کامل و پاک به نام «جامعه مهدوی» در ابعاد جهانی تشکیل خواهد شد. جامعه‌ای که در آن از ستم و جنگ و ستیز هیچ اثری نخواهد بود و عصر زندگی واقعی بشر در آن زمان رقم می‌خورد.
مشخصه‌ها و ویژگی‌های جامعه مهدوی‌
این عالم وارسته با بهره گرفتن از آیات و روایات در بحث عدل کلّی در ابتدا به قطعیت آن اشاره می‌کند و می‌فرماید:
از قرآن مجید استفاده می‌شود که همه پیامبران الهی - صلوات اللّه علیهم اجمعین - که از طرف خدای متعال مبعوث شده‌اند، برای دو هدف اساسی بوده است:
1. برقراری ارتباط صحیح میان بنده و خالق یعنی توحید که در کلمه «لااله الا اللّه» خلاصه می‌شود.
2. برقراری روابط حسنه و صالحه میان افراد بشر بر اساس عدالت و صلح و صفا و تعاون و احساس و عاطفه و خدمت بنابراین، مسئله برقراری عدالت آن هم با مقیاس بشریت هدف اصلی و عمومی همه انبیا (ع) بوده است و مسئله عدالت یک آرزو و خیال نیست یک واقعیتی است که دنیا به سوی آن پیش می‌رود یعنی سنت الهی است و خدا عدالت را در نهایت امر، بر دنیا حاکم خواهد نمود.
سپس با بهره گرفتن از روایات به ترسیم «جامعه مهدی» می‌پردازد و می‌نویسد:
رسول گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: [9] «المهدی یُبعثُ علی اختلافٍ من الناس و الزلازل؛ مهدی (ع) در یک شرایطی می‌آید که اختلاف در میان بشر شدید و زلزله‌ها برقرار است» (مقصود زلزله‌های ناشی از مواد زیر زمین نیست). اصلاً زمین به دست بشر تکان می‌خورد و خطر بشریت را تهدید می‌کند که زمین نیست و نابود شود. «فیملا الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً؛ بعد از آن که پیمانه ظلم و جور پر شد دنیا را پر از عدل و داد می‌کند».
«یرضی عنه ساکن السماء و ساکن الارض؛ از او هم خدای آسمان راضی است و هم خلق آسمان و مردم روی زمین» بعد فرمود: «یُقَسٍّم المال صِحاحاً؛ ثروت را به طور عادلانه و بالسویه تقسیم می‌نماید» «و یملا قلوب امه محمد غِنیً ویَسعُهم عدلُه، خداوند متعال دل امت اسلام را مملوّ از غنا می‌کند»؛ یعنی خیال نکن غنا و ثروت، تنها همان ثروت مادّی است. دل‌ها غنی می‌شود فقرها و نیازها و حقارت‌ها و بیچارگی‌ها و کینه‌ها و حسادت‌ها همه از دل‌ها بیرون کشیده می‌شود.
سپس ایشان وضعیت قبل از ظهور و بعد از ظهور را در بیان حضرت علی (ع) دنبال می‌کند.
وضعیت قبل از ظهور
امیرالمؤ‌منین (ع) در نهج البلاغه می‌فرماید:
«حتی تقوم الحرب بکم علی ساقٍ بادیاً نواجذها مملؤهٌ اخلافُها حُلواً رضاعُها علقماً عاقبتُها» [10] پیش بینی می‌کند که قبل از ظهور حضرت مهدی (ع) آشوب عجیب و جنگ‌های بسیار مهیب و خطرناکی در دنیا هست‌.
می‌فرماید: «جنگ روی پای خودش می‌ایستد، دندان‌های خودش را نشان می‌دهد. مثل یک درنده‌ای که دندان نشان می‌دهد، شیر پستان خودش را نشان می‌دهد»؛یعنی آن ستیزه جویان و آتش افروزان جنگ نگاه می‌کنند می‌بینند این پستان جنگ خوب شیر می‌دهد یعنی به نفعشان کار می‌کند، اما نمی‌دانند که عاقبت این جنگ به ضرر خودشان است. «حلواً رضاعُها؛ دوشیدنش خیلی شیرین است»، اما «علقماً عاقبتُها، عاقبتش فوق العاده تلخ است».
«اَلا و فی غدٍ وسیاتی غدٌ بما لاتعرفون، بدانید که فردا آبستن چیزهایی است که هیچ پیش‌بینی نمی‌کنید، ولی بدانید هست و فردا با خود خواهد آورد».
وضعیت بعد از ظهور
«یاخذ الوالی من غیرها عمالها علی مساوی اعمالها»؛ اول کاری که آن والی الهی می‌کند این است که عُمّال و حُکّام را یک‌یک می‌گیرد، اعوان خودش را اصلاح می‌کند و دنیا اصلاح می‌شود؛ «و تُخرِج له الارضُ افالیذَ کبدها؛ زمین پاره‌های جگر خود را بیرون می‌دهد.»؛ یعنی زمین هر موهبتی که در خودش دارد از هر معدنی و استعدادی که شما تصور بکنید را بیرون می‌دهد. هر چه تا امروز مضایقه نموده بیرون می‌دهد. «و تُلقی الیه سِلماً مقالیدها؛ زمین می‌آید مثل یک غلام در حالی که تسلیم است کلیدهای خودش را در اختیار او قرار می‌دهد»؛ یعنی دیگر سرّی در طبیعت نمی‌ماند مگر این که به دست او کشف می‌شود. «فیُریکم کیف عدل السیره؛ آن وقت او به شما نشان خواهد داد که عدالت واقعی یعنی چه؟» نشان خواهد داد که این همه که دم از اعلامیه حقوق بشر و آزادی می‌زنند همه‌اش دروغ است. این همه که دم از صلح می‌زنند همه‌اش دروغ و نفاق و جو فروشی و گندم نمایی بود. «یُحیی میّت الکتاب والسنه؛ قوانین کتاب و سنت را که متروک مانده و به حسب ظاهر مرده و از میان رفته است را زنده خواهد کرد» و نیز فرمود «اذا قام القائم حکم بالعدل» [11] اصلاً حضرت یک لقبی دارد مخصوص به خود که از مفهوم قیام گرفته شده است آن که در جهان قیام می‌کند «القائم». اصلاً ما حضرت مهدی (ع) را با قیام و عدالت می‌شناسیم.
«و ارتفع فی ایامه الجور؛ جور و ظلمی دیگر در کار نیست». «و امنت به السُبُل؛ همه راه‌ها، راه‌های زمینی دریایی، هوایی امن می‌شود». چون منشأ این ناامنی‌ها، ناراحتی‌ها و بی‌عدالتی‌ها است، وقتی که عدالت برقرار شود چون فطرت بشر فطرت عدالت است؛ دلیل ندارد که ناامنی وجود داشته باشد. «و اخرجت الارض برکاتها؛ و زمین تمام برکات خودش را بیرون می‌آورد». «ولایجد الرجل منکم یومئذ موضعاً لصدقته و برّه، و هو قوله تعالی و العاقبه للمتقین» آیا می‌دانید ناراحتی مردم آن وقت، چیست؟ ناراحتی مردم فقط این است که اگر بخواهند یک صدقه‌ای بدهند و یک کمکی به کسی بکنند یک نفر (مستحق) پیدا نمی‌شود یک فقیر روی زمین پیدا نخواهد شد. [12] .
ضرورت تحقق چنین جامعه‌ای‌
نکته بسیار مهمی که در اندیشه شهید مطهری درباره مهدویت درخشش دارد، ضرورت و قطعیت تحقق جامعه مهدوی از منظر حکمت الهی است. از دیدگاه ایشان:
مهدویت یک فلسفه بزرگ جهانی است؛ چون اسلام یک دین جهانی است؛ چون تشیع به معنای واقعی‌اش یک امر جهانی است. وقتی قرآن می‌فرماید: (و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون) [13] صحبت از زمین است؛ نه صحبت از این منطقه و آن منطقه و این قوم و آن نژاد.
اولاً: امیدواری به آینده است که دنیا در آینده نابود نمی‌شود زندگی سعادتمندانه بشر آن است که در آینده است.
دوّم: آن دوره، دوره عقل و عدالت است. شما می‌بینید یک فرد سه دوره کلی دارد: دوره کودکانه که دوره بازی و افکار کودکانه است؛ دوره جوانی که دوره خشم و شهوت است و دوره عاقله مردی و پیری که دوره پختگی و استفاده از تجربیات، دوره دور بودن از احساسات و دوره حکومت عقل است. اجتماع بشری نیز همین است؛ باید سه دوره را طی کند؛ یک دوره، دوره اساطیر و افسانه‌ها و به تعبیر قران دوره جاهلیت. دوره دوم، دوره علم است، ولی علم و جوانی، دوره حکومت خشم و شهوت، محور گردش زمان ما یا خشم است یا شهوت. آیا دوره‌ای نخواهد آمد که آن دوره حکومت، نه حکومت اساطیر باشد و نه حکومت خشم و شهوت؟ دوره‌ای که واقعاً معرفت و عدالت، صلح و صفا و انسانیت و معنویت، حکومت کند؟ مگر می‌شود که خداوند این عالم را خلق کرده باشد و بشر را به عنوان اشرف مخلوقات آفریده باشد، بعد بشر دوره بلوغ خود نرسیده یک مرتبه تمام بشر را زیر و رو کند! [14] .
در این جا دو سؤ‌ال مهم و اساسی وجود دارد که برای تبیین بحث باید جواب متقن و کافی به این دو سؤ‌ال داده شود:
1. آیا قضایای تاریخی قابل پیش‌بینی است؟ به عبارت دیگر آیا می‌توان آینده‌نگری نمود یا صرفاً اطلاع از آن از مبدا غیب امکان دارد؟
2. آیا سیر حرکت و تحولات کنونی بشر به سوی تحقق چنین جامعه عدالت محور جهانی پیش می‌رود یا امر به گونه دیگری است؟
قانونمندی تاریخ‌
در پاسخ سؤ‌ال اول باید گفت: بحث از چیستی تاریخ یکی از شاخه‌های مهم علم تاریخ است که با عنوان فلسفه تاریخ توسط صاحب نظران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. برخی از تاریخ شناسان جریان‌های تاریخی را یک امور اتفاقی و تصادفی و طبعاً غیرقابل پیش‌بینی می‌دانند که تحت هیچ ضابطه‌ای قرار نمی‌گیرد و با بررسی تحولات تاریخی نمی‌توان آینده نگری کرد.
در مقابل، نظریه دقیق و عمیق دیگری است که تاریخ را کاملاً قانونمند می‌داند؛ قواعد و ضوابطی بر آن حاکم است که با بررسی سلسله جریانات و تحولات تاریخی می‌توان آینده را ترسیم نمود.
یکی از مباحثی که بسیار عالمانه و دقیق و عمیق توسط شهید مرتضی مطهری مورد بحث قرار گرفته است، بحث قانونمندی تاریخ است.
ایشان پس از طرح بحث چیستی تاریخ و جامعه و نقل دیدگاه‌های گوناگون و نقد آن‌ها، این دیدگاه که جامعه به نوبه خود مستقل از افراد، طبیعت و شخصیت دارد و دارای خصلت، سنت، قاعده و ضابطه می‌باشد را می‌پذیرد و گوید:
تاریخ آن گاه فلسفه دارد و آن گاه تحت ضابطه و قاعده در می‌آید و آن گاه موضوع تفکر و مایه تذکر و آیینه عبرت و قابل درس آموزی است، که جامعه از خود طبیعت و شخصیت داشته باشد وگرنه جز زندگی افراد چیزی وجود ندارد و اگر درس و عبرتی باشد درس‌های فردی از زندگی افراد است نه درس‌های جمعی از زندگی اقوام و ملل.
او سپس به اثبات این دیدگاه از منظر قرآن مجید پرداخته و می‌گوید:
قران کریم لااقل در بخشی از عبرت آموزی‌های خود، زندگی اقوام و امت‌ها را به عنوان مایه تنبّه برای اقوام دیگر مطرح می‌کند. قران مکرر در تعبیرات خود موضوع حیات و مدت و اجل اقوام و امت‌ها را طرح کرده است.
مثلاً می‌گوید: (و لکل امه اجل فاذا جاء اجلهم لایستأ‌خرون ساعه و لایستقدمون) [15] «زندگی هر امتی را پایانی است، پس هرگاه پایان عمرشان فرا رسد نه ساعتی دیرتر بپایند و نه ساعتی زودتر فانی شوند».
قران کریم این گمان را که اراده‌ای گزافکار و مشیّتی بی‌قاعده و بی‌حساب سرنوشت‌های تاریخی را دگرگون می‌سازد به شدت نفی می‌کند و تصریح می‌نماید که قاعده‌ای ثابت و تغییرناپذیر بر سرنوشتهای اقوام حاکم است. [16] .
و مردم می‌توانند با استفاده از سنن جاریه الهی در تاریخ، سرنوشت خویش را نیک یا بد بگردانند [17] از این رو، در عین آن که تاریخ با یک سلسله نوامیس قطعی و لایتخلف اداره می‌شود، نقش انسان و آزادی و اختیار او به هیچ وجه محو نمی‌گردد. [18] .
تکامل تاریخ و جامعه واحد جهانی‌
درباره سؤ‌ال دوم؛ یعنی ترسیم جهت و مسیر تحولات جهانی که وابسته به سؤ‌ال اول است، ایشان این بحث را با عنوان تکامل تاریخ و سیر آن به سوی تحقق جامعه واحد جهانی مطرح می‌کند و می‌فرماید:
بدیهی است بنا بر نظریه اصالت فطرت و این که وجود اجتماعی انسان و زندگی اجتماعی او و بالا‌خره روحی جمعی جامعه وسیله‌ای است که فطرت نوع انسان برای وصول به کمال نهایی خود انتخاب کرده است.
باید گفت جامعه‌ها و تمدن‌ها و فرهنگ‌ها به سوی یگانه شدن، متحدالشکل شدن و در نهایت امر، در یکدیگر ادغام شدن سیر می‌کنند و آینده جوامع انسانی جامعه جهانی واحدِ تکامل یافته‌ای است که در آن همه ارزش‌های امکانی انسانیت به فعلیت می‌رسد. و انسان به کمال حقیقی و سعادت واقعی خود و بالا‌خره انسانیت اصیل خود خواهد رسید. از نظر قرآن این مطلب مسلم است که حکومت نهایی، حکومت حق و نابود شدن یکسره باطل است و عاقبت از تقوا و متقیان است.
سپس، از سخن استاد خود مرحوم علامه طباطبایی - قدس سره - بهره می‌گیرد که در تفسیر گرانسنگ المیزان این چنین می‌نگارد:
کاوش عمیق در احوال کاینات نشان می‌دهد که که انسان نیز به عنوان جزیی از کائنات در آینده به غایت و کمال خود خواهد رسید. آن چه که در قران آمده است که استقرار اسلام در جهان امری شدنی و لابدّ منه است تعبیر دیگری است، از این مطلب که انسان به کمال تام خود خواهد رسید.
قران آن جا که می‌فرماید (من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأ‌تی اللّه بقومٍ یحبهم و یحبونه)؛ یعنی فرضاً شما از دین برگردید، خداوند متعال قوم دیگر را به جای شما برای ابلاغ این دین به بشریت و مستقر ساختن این دین خواهد آورد - در حقیقت می‌خواهد ضرورت خلقت و پایان کار انسان را بیان نماید». [19] و [20] .
انتظار
حال که به حکم عقل و نقل غلبه حق بر باطل و عدالت بر ظلم قطعی است و سیر و روند تاریخ به سوی جامعه جهانی واحدِ تکامل یافته به پیش می‌رود؛ وظیفه ما چیست؟ آیا ما باید در انتظار تحقق چنین امری باشیم یا خیر؟ آیا مردم نقشی در تسریع این حرکت یا تأ‌خیر آن دارند؟ به عبارت دیگر وظیفه مردم چیست؟
شهید مطهری که با قلم روان و بیان شیوای خود در عرصه‌های مختلف، به تبیین حقایق و معارف ناب اسلام پرداخته است، دربارهِ انتظار می‌فرماید:
اصل انتظار فرج از یک اصل کلی اسلامی و قرانی استنتاج می‌شود و آن اصل «حرمت یأ‌س از روح‌اللّه» است. مردم مؤ‌منِ به عنایات الهی، هرگز و در هیچ شرایطی امید خویش را از دست نمی‌دهند و تسلیم یأ‌س و ناامیدی و بیهوده‌گرایی نمی‌گردند. چیزی که هست این انتظار فرج و این «عدم یأ‌س از روح اللّه» در مورد یک عنایت عمومی و بشری است؛ نه شخصی یا گروهی و به علاوه توا‌م است با نویدهای خاص و مشخص که به آن قطعیت داده است. [21] .
اما آن چه که مهم است، این است که یکی از ضربه‌هایی که در طول تاریخ بر اسلام ضربات جبران ناپذیری را وارد ساخته است، تحریف برخی از ارزش‌ها مثل ولایت، محبت، زهد و... است که انتظار فرج هم از این دست برد در امان نبوده و با تحریف و تفسیر نادرست آن به بی‌تفاوتی و پرهیز از هرگونه اقدام اصلاحی و تعطیل امر به معروف و نهی از منکر و حتی دامن زدن به فساد برای تسریع و تعجیل ظهور حضرت، ضربه‌های جبران ناپذیری بر اسلام وارد شده است.
استاد شهید که به بیان امام راحل یکی از ویژگی‌های ایشان این بود که با کج‌روی‌ها و انحرافات مبارزه سرسختانه نمود، در این راستا به تبیین حقیقت انتظار می‌پردازد و با بیان معنای صحیح آن به نقد دیدگاه مقابل پرداخته و می‌نویسد:
انتظار فرج و آرزو و امید و دل بستن به آینده دو گونه است:
انتظاری که سازنده و نگهدارنده است، تعهدآور است، نیروآفرین و تحرک‌بخش است؛ به‌گونه‌ای که می‌تواند نوعی عبادت و حق پرستی شمرده می‌شود.
و انتظاری که گناه است، ویرانگر است، اسارت بخش است، فلج کننده است و نوعی «اباحی‌گری» باید محسوب گردد.
این دو نوع انتظار فرج، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود (ع) است و این دو نوع برداشت به نوبه خود از دو نوع بینش درباره تحولات و انقلابات تاریخی ناشی می‌شود.
سپس در نقد انتظار ویرانگر می‌گوید:
انتظار ویرانگر
برداشت قشری از مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود (ع) این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد. فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها و تبعیض‌ها و اختناق‌ها و حق‌کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌شود. نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است؛ آن گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه‌تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند، فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت - نه اهل حقیقت زیرا حقیقت طرف‌داری ندارد - از آستین بیرون می‌آید علی هذا هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی‌شود. بر عکس هر گناه و هر فساد و هر ظلم و هر تبعیض و هر حق‌کشی هر پلیدی‌ای به حکم این که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند، رواست؛ زیرا «الغایات تُبَرّر المبادی؛ هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروع می‌کنند». پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است.
این جاست که گناه هم فال است و هم تماشا، هم لذت و کام‌جویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی.
این جاست که این شعر مصداق واقعی خود را می‌یابد:

• در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد
• طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد
این گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند؛ زیرا آنان را از تأ‌خیر اندازان ظهور و قیام مهدی موعود (عج) می‌شمارند. بر عکس اگر خود هم اهل گناه نباشند، در عمق ضمیر و اندیشه با نوعی رضایت به گناه‌کاران و عاملان فساد می‌نگرند؛ زیرا اینان مقدمات ظهور را فراهم می‌نمایند.
این نوع برداشت از آن جهت که با اصلاحات مخالف است و فسادها و تباهی‌ها را به عنوان مقدمه یک انفجار مقدس، موجه و مطلوب می‌شمارد، باید «شبه دیالکتیکی» خوانده شود، با این تفاوت که در تفکر دیالکتیکی با اصلاحات از آن جهت مخالفت می‌شود و تشدید نابسامانی‌ها از آن جهت اجازه داده می‌شود که شکاف وسیع‌تر شود و مبارزه پی‌گیرتر و داغ‌تر گردد، ولی این تفکر عامیانه فاقد این مزیت است. فقط به فساد و تباهی فتوا می‌دهد که خود به خود منجر به نتیجه مطلوب بشود. این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی و این نوع انتظار فرج، که منجر به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی می‌شود و نوعی «اباحی‌گری» باید شمرده شود، به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی‌دهد.
انتظار حقیقی و وظیفه منتظران‌
آن عده از آیات قران کریم - که هم‌چنان‌که گفتیم ریشه این اندیشه است و در روایات اسلامی بدان‌ها استناد شده است - در جهت عکس برداشت بالاست. از این آیات استفاده می‌شود که ظهور مهدی موعود حلقه‌ای است از حلقات مبارزه اهل حق و اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. آیاتی که بدان‌ها در روایات استناد شده است، نشان می‌دهد که مهدی موعود (عج) مظهر نویدی است که به اهل ایمان و عمل صالح داده شده است؛ مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان است: (وعداللّه الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنهم من بعد خوفهم امنا یعبدوننی لایشرکون بی شیئاً) [22] «خداوند به مؤ‌منان و شایسته کاران شما وعده داده است که آنان را جانشینان زمین قرار دهد؛ هم‌چنان‌که پیشینیان را قرار داد، دینی که برای آن‌ها پسندیده است را مستقر سازد، دوران خوف آنان را تبدیل به دوران امنیت نماید - دشمنان آنان را نابود سازد -، بدون ترس و واهمه خدای خویش را بپرستند و اطاعت غیر خدا را گردن ننهند و چیزی را در عبادت یا طاعت شریک حق نسازند».
ظهور مهدی موعود منّتی است بر مستضعفان و خوار شمرده شدگان، وسیله‌ای است برای پیشوا و مقتدا شدن آنان و مقدمه‌ای است برای وراثت آن‌ها خلافت الهی را در روی زمین: (و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین) [23] ظهور مهدی موعود، تحقق بخش وعده‌ای است که خداوند متعال از قدیم‌ترین زمان‌ها در کتب آسمانی به صالحان و متقیان داده است که زمین از آنِ آنان است و پایان تنها به متقیان تعلق دارد. [24] .
حدیث معروفی که می‌فرماید: «یملا اللّه به الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً» نیز، شاهد مدعای ماست نه مدعای آن گروه. در این حدیث نیز تکیه بر روی ظلم شده است و سخن از گروه ظالم است که مستلزم وجود گروه مظلوم است و می‌رساند که قیام مهدی برای حمایت مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند. بدیهی است که اگر گفته شده بود «یملا اللّه به الارض ایماناً و توحیداً و صلاحاً بعد ما ملئت کفراً و شرکاً و فساداً»، مستلزم این نبود که لزوماً گروهی مستحق حمایت وجود داشته باشند. در آن صورت استنباط می‌شد که قیام مهدی موعود برای نجات حقِ از دست رفته و صفر رسیده است؛ نه برای گروه. اهل حق ولو به صورت یک اقلیت.
در روایات اسلامی سخن از گروهی زبده است که به محض ظهور امام به آن حضرت ملحق می‌شوند. بدیهی است که این گروه ابتدا به ساکن خلق نمی‌شوند و به قول معروف از پای بوته هیزم سبز نمی‌شوند. معلوم می‌شود در عین اشاعه و رواج ظلم و فساد زمینه‌هایی عالی وجود دارد که چنین گروه زبده را پرورش می‌دهد. این خود می‌رساند که نه تنها حق و حقیقت به صفر نرسیده است، بلکه فرضاً اگر اهل حق از نظر کمیت قابل توجه نباشند از نظر کیفیت ارزنده‌ترین اهل ایمان‌اند و در ردیف یاران سیدالشهدا (ع).
از نظر روایات اسلامی در مقدمه قیام و ظهور امام، یک سلسله قیام‌های دیگر از طرف اهل حق صورت می‌گیرد، آن چه به نام قیام یمانی قبل از ظهور بیان شده است، نمونه‌ای از این سلسله قیام‌هاست. این جریان‌ها نیز ابتدا به ساکن و بدون زمینه قبلی رخ نمی‌دهد.
در برخی از روایات اسلامی سخن از دولتی است از اهل حق که تا قیام مهدی (عج) ادامه پیدا می‌کند و چنان که می‌دانیم بعضی از علمای شیعه که به برخی از دولت‌های شیعی معاصر خود حسن ظن داشته‌اند، احتمال داده‌اند که دولت حقی که تا قیام مهدی موعود ادامه خواهد یافت، همان سلسله دولتی باشد. این احتمال هر چند ناشی از ضعف اطلاعات اجتماعی و عدم بینش صحیح آنان نسبت به اوضاع سیاسی زمان خود بوده اما حکایتگر این است که استنباط این شخصیت‌ها از مجموع آیات و اخبار و احادیث مهدی این نبوده که جناح حق و عدل و ایمان باید یکسر، درهم بشکند و نابود شود و اثری از صالحان و متقیان باقی نماند تا دولت مهدی ظاهر شود، بلکه آن را به صورت پیروزی جناح صلاح و عدل و تقوا بر جناح فساد و ظلم و بی‌بند و باری تلقی می‌کرده‌اند.
از مجموع آیات و روایات استنباط می‌شود که قیام مهدی موعود (عج) آخرین حلقه از مجموع حلقات مبارزه حق و باطل است که از آغاز جهان بر پا بوده است.
مهدی موعود تحقق بخش ایده آل همه انبیا و اولیا (ع) و مردان مبارز در راه حق است. [25] .
مباحث دیگری دربارهِ موضوع مهدویت در آثار ایشان به چشم می‌خورد که به خاطر طولانی شدن مقاله از تفصیل آن‌ها خودداری می‌شود و تنها به دو مورد از این مباحث اشاره می‌شود:
مدعیان مهدویت‌
داستان ادعای مهدویت یا نسبت دادن آن به اشخاصی دیگر که از ناحیه دشمنان جاه طلب و سودجو یا دوستان جاهل و نادان در طول تاریخ و در مناطق مختلف مطرح شده است، از نگاه ایشان مورد توجه قرار گرفته است، ایشان می‌فرماید:
چون چنین نویدی در کلمات پیغمبر اکرم (ص) بوده است، احیاناً از آن سوء استفاده‌هایی شده است و این خود دلیل بر این است که چنین خبری در میان مسلمین از زبان پیغمبرشان پخش و منتشر بوده است و اگر نبود آن سوء استفاده‌ها نمی‌شد.
یعنی وجود این ادعاها بهترین دلیل بر صدق اصل این نوید است.
سپس برای روشن شدن اذهان مردم به ذکر نمونه‌هایی از آن می‌پردازد مثل:
قیام مختار و اعتقاد به مهدی بودن محمد حنفیه و این که خود را نایب خاص او می‌دانست؛
قیام نفس زکیه و اعتقاد به مهدویت‌؛
نیرنگ منصور عباسی در این که نام فرزندش را به همین جهت مهدی گذاشت‌؛
مدعیان مهدویت در میان اهل تسنن مثل مهدی سودانی در سودان و قادیانی‌ها در هند و همین‌طور نسبت دادن مهدویت به برخی از ائمه (ع) یا برخی از فرزندان آن‌ها مثل نسبت دادن آن به اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع) و نمونه‌هایی دیگر....
سپس می‌فرماید:
این‌ها همه نشان می‌دهد که زمینه مهدی امت در میان مسلمین به قدری قطعی بوده است که جای شک و تردیدی نیست. [26] .
طول عمر حضرت‌
ایشان در فرازی از تحلیل علمی خود نسبت به طول عمر حضرت می‌فرماید:
این یک امر عادی و طبیعی است و بشر امروز دنبال آن است که با یک دواها و یک فرمول‌هایی عمر بشر را افزایش دهد. همیشه خدای متعال نشان داده است که وقتی وضع دنیا به یک مراحلی می‌رسد، مثل این که دستی از غیب بیرون می‌آید و یک تحول ناگهانی رخ می‌دهد و یک وضعی پیش می‌آید که با قانون طبیعت (که تا آن روز شناخته شده) اصلاً قابل پیش‌بینی نیست. بنابراین، اصلاً این موضوع جای بحث ندارد. [27] .
به امید آن که هر چه زودتر خداوند متعال بر قامت رعنای امام زمان (ع) لباس زیبای فرج را بپوشاند و شاهد تحقق اهداف همه انبیا و اولیا (ع) باشیم که برای تحقق هر چه زودتر این امر نیاز هر چه بیش‌تر به سربازان آگاه و روشنفکر و فداکاری مثل مرحوم شهید مرتضی مطهری است. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.
________________________________________
[1] فرازهایی از پیام‌های امام خمینی رحمه اللّه علیه به مناسبت شهادت آیه اللّه مطهری.
[2] فرازهایی از پیام‌های امام خمینی رحمه اللّه علیه به مناسبت شهادت آیه اللّه مطهری.
[3] فرازهایی از پیام‌های امام خمینی رحمه اللّه علیه به مناسبت شهادت آیه اللّه مطهری.
[4] توبه: 33، انبیاء: 105، قصص: 5، اعراف: 128، نور: 55.
[5] مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدی (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، انتشارات صدرا، تیر 1382، چ 25، ص 13 و 14.
[6] مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 18، ص 165 (کتاب سیری در سیره ائمه اطهار (ع)، بحث عدل کلّی).
[7] مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 18، ص 165 (کتاب سیری در سیره ائمه اطهار (ع)، بحث عدل کلّی).
[8] مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 356. (کتاب امدادهای غیبی در زندگی بشر بحث مهدویت در اسلام).
[9] بحارالانوار، ج 5، ص 81 و 92.
[10] نهج‌البلاغه، خطبه 138.
[11] بحارالانوار، ج 52، باب 27، ح 83، ص 338؛ ارشاد شیخ مفید، باب 40، فصل 5، ح 7.
[12] مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 18، صص 165 - 151 (کتاب سیری در سیره ائمه اطهار (ع) بحث عدل کلّی)؛ نظیر این بحث در مجموعه آثار، ج 3، ص 358 (کتاب امدادهای غیبی بحث آینده بشریت) آمده است.
[13] انبیاء: 105.
[14] مجموعه آثار، ج 18، ص 180. (کتاب سیره در سیره ائمه اطهار (ع) بحث مهدی موعود ع).
[15] اعراف: 134.
[16] فاطر: 34.
[17] رعد: 11.
[18] قیام و انقلاب امام مهدی (ع)، صص 15-19 و 48-50.
[19] المیزان، ج 4، ص 132، ذیل آیه 200 سوره مبارکه آل عمران.
[20] مجموعه آثار، ج 2، ص 358 به بعد (کتاب مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی بحث جامعه و تاریخ).
[21] قیام و انقلاب امام مهدی (ع)، ص 14.
[22] نور: 55.
[23] قصص: 5.
[24] انبیاء: 105 و اعراف: 128.
[25] شهید مطهری، قیام و انقلاب مهدی (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، انتشارات صدرا، 1382، چ 25. صص 14 و 15 و 51 - 59 همین بحث در مجموعهِ آثار 18/178 کتاب سیری در سیره ائمه اطهار (ع) تحت عنوان انحراف در شرط ظهور مطرح شده است
[26] ر.ک: مجموعه آثار، ج 18، صص 61-65، 171-177، (کتاب سیری در سیره ائمه اطهار (ع)).
[27] مجموعه آثار، ج 18، ص 160 (کتاب سیری در سیره ائمه (ع)، بحث عدل کلی).

منبع: تبیان

حکومت جهانی حضرت مهدی عج
4. فضیلت محوری
از ویژگی های مهم و بارز حکومت های الاهی محور بودن فضیلت های اخلاقی است. نظام مقدس حضرت مهدی (عج)، از این جهت، با نظامهای دیگرتقابل دارد. ناگفته پیداست این تفاوت بنیادین، از تمایز و تقابل نظریه های سیاسی فضیلت محور و نظریه های سیاسی آزادی محور سرچشمه می گیرد. در نظامهای سیاسی فضیلت محور هدف، پدید آوردن و گسترش زمینه های نیل به فضیلت است. بر این بنیاد، برنامه ریزی و تعیین حدود و مرزها ضرورت دارد؛ برای مثال در مدینه فاضله افلاطون، شاه محور است. در نتیجه به مهندسی اجتماعی می پردازد و حتی درباره چگونگی تعلیم و تربیت و محتوای آن نیز حساسیت نشان می دهد. در مدینه فاضله فارابی نیز رئیس اول که همان پیامبرصلی الله علیه وآله یا امام معصوم علیه السلام است، نقشی ایفا می کند. در این نظام های دولت و رهبران نقش کلیدی و حیاتی دارند.
در نظامهای سیاسی مبتنی بر نظریه های آزادی محور تأمین حداکیثر آزادی فردی است و نهاد حکومت در خصوص فضیلت و سعادت معنوی مردم هیچ دغدغه ای ندارد. بنابراین، مسأله فضیلت و سعادت امری فردی تلقی می شود و هر فرد می تواند به فراخور گرایش خویش آن را دنبال کند. در این جوامع، دولت شرّ ضروری تلقی می شود و بهترین دولت حداقل ترین آن است. زمینه سازی برای سعادت اخروی و دنیوی از مهم ترین اهداف حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) به شمار می آید و حتی خصوصیت های عدالت گستری و جهانی بودنش نیز در این هدف مقدس ریشه دارد.
5. مشارکت سیاسی فراگیر از طریق بیعت عمومی.
مشارکت سیاسی مردم ویژگی دیگر حکومت های الاهی است. براساس آنچه درباره نظام های فضیلت محور و آزادی محور بیان شد مشارکت سیاسی در نظام سیاسی حضرت مهدی (عج) با نوع مشارکت سیاسی در نظامهای لیبرال و غیره تفاوت دارد. در این حکومت، رابطه فرد و دولت که در امام و کار ویژه های او تجلی می یابد، رابطه امام و پیرو است و بر هر فرد مؤمن واجب است، در پرتو بیعت با امام و پیروی کامل از وی، زمینه سعادت خویش را فراهم آورد. این رابطه در خصوص گروه ها و نهادهای اجتماعی نیز وجود دارد.
بی تردید راز تمایز نوع مشارکت دو دولت های آزادی محور و نظام سیاسی و تشیع در اهداف نظام و ویژگی های انحصاری رهبران آسمانی نهفته است. در نظام های آزادی محور، هدف تأمین و تضمین حقوق انسان ها در برابر تعّدی انسان های دیگر است. براین اساس، فرد حقوق و اختیارات ویژه می یابد و کسی حق نقض آنهارا ندارد. در مدینه فاضله شیعی، نگاه به انسان و آزادی های او نگاهی دنیوی و لذت گرایانه نیست. از سوی دیگر، امام علیه السلام در پرتو عصمت و ویژگی های انحصاری اش هرگز در مقام تعّدی به حقوق انسان ها برنمی آید.
از این رو ماهیت حقوق فردی و حق مشارکت سیاسی در مدینه فاضله شیعی چهره ای کاملاً متفاوت می یابد. در این مدینه، فرد در پی دولت حرکت می کند و در طول یکدیگر به در عرض هم و تقابل با یکدیگر.
با این توضیح، رابطه امام و احزاب و نهادهای مدنی نیز تبیین می گردد. هدف احزاب و نهادهای مدنی، سامان بخشیدن به منافع و خواست های همسو به منظور نظارت بر دولت است تا از تعدی دولتمردان بر حقوق افراد جلوگیری شود. این وضعیت جهانی حضرت مهدی (عج) کاملاً دگرگون می گردد. این نظام سیاسی، بر همدلی و رابطه معنوی - عاطفی امام (رئیس دولت) و مردم استوار است. براین اساس، در نظام سیاسی موعود شیعه، هدف گروهها و احزاب یاری دادن امام(عج) است نه نظارت بر عملکرد وی. افراد و گروههای اجتماعی می توانند امام را در نظارت بر این عملکرد کارگزاران و نهادهای دولتی یاری دهند.
این مشارکت بازتاب وظیفه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر است و می توان آن را «مشارککت سیاسی متعهدانه» در ترویج معروف و جلوگیری از منکر نامید.
پس از پذیرش جهانی بودن حکومت حضرت مهدی (عج)با پرسشی دشوار روبرو می شویم:
آیا حکومت جهانی آن منجی موعود به صورت متمرکز اداره می شود یا می تنواند فدرال باشد و بخش هی ایالت هایش از نوعی خودمختاری در امور داخلی بهره گیرند.(27) روایات تنها به جهانی بودن حکومت آن حضرا اشاره کرده و از تعیین نوع آن چشم پوشیده اند.
البته تأکیدهای بسیار بر جهانی بودن آن حکومت با وجود دولت هایی برون از چهارچوب آن نظام را نفی می کند. هر چند، به لحاظ داخلی، امکان دارد حضرت مهدی(عج) حکومت خویش را به مناطق و ایالت هایی تقسیم کند و هر منطقه به تناسب ویژگی های قومی - منطقه ای اش اختیاراتی داشته باشد. این امر با مبانی نظری حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) تنایازگار نیست.(28)
وضعیت ادیان و اقلیت های دینی در دولت جهانی حضرت مهدی (عج)
یکی از مسائل عصر ظهور حضرت مهدی(عج)، روش برخورد با دیگر ادیان آسمانی است.
آیا در ان عصر ادیان دیگر، مانند پیش از ظهور، اعتبار دارند آیا پیروان دیگر ادیان می توانند بر دین خویش باقی بمانند براساس پاره ای روایات، در عصر حضرت مهدی (عج) تمام مردم اسلام می آوردند، مگر کسانی که از حق روی برتافته، با خشم حضرت روبرو می شوند.
نویسنده کتاب شریف منتخب الأثر هفت حدیث دراین باره گرد آورده است.(29) امام صادق علیه السلام در ذیل آیه (...وَلَهُ أَسلَمَ مَن السَّمَوَتِ وَالأَرضِ وَکَرهًا...)(30) فرمود: «وقتی قائم قیام کند هیچ سرزمینی نمی ماند مگر آنکه ندای لا اله الا اللَّه و محمد رسول اللَّه از آن به گوش می رسد.(31) در روایتی دیگر آمده است: «این آیه درباره قائم نازل شده است. وقتی آن حضرت آشکار می شود، دین اسلام را بر یهود و مسیحیان و صائبین و کفار شرق و غرب عرضه می دارد. پس هر کس با علاقه و اختیار اسلام آورد، به نماز و زکات و سایر واجبات فرمانش می دهد و هرکه از پذیرش اسلام سرباز زند، گردنش را قطع می کند تا آن که در شرق و غرب زمین، جز یکتاپرست باقی نماند. راوی پرسید: فدایت شوم، مردم جهان زیادتر از آنند که کشته شوند حضرت فرمودند: وقتی خدا کاری را اراده کند، بسیار اندک و اندک را بسیار می گرداند.»(32) در مقابل، روایاتی بر وجود اهل کتاب در عصر ظهور حضرت مهدی(عج) گواهی می دهند؛ برای مثال امام صادق علیه السلام فرمود: با آن ها (اهل ذمه) همچون پیامبرصلی الله علیه وآله مصالحه می کند و آن ها هم با کمال خواری جزیه می پردازند.(33) امام باقرعلیه السلام نیز می فرماید: حضرت مهدی علیه السلام تورات و دیگر کتب آسمانی را از غاری در انطاکیه بیرون می آورد و میان اهل کتاب با کتاب آنها حکم می کند.(34) افزون بر این، برخی روایات بر بقای اهل کتاب تا قیامت گواهی می دهند.
در این موقعیت، معمولاً به سود دلیلهایی که بر بقای اهل کتاب در عصر ظهور حضرت مهدی (عج) گواهی می دهند، حکم شده است. یکی از پژوهشگران می نویسد:
بدین ترتیب اهل ذمه در دولت مهدی(عج) از نظر قضایی کاملاً آزاد خواهند بود و در منازعات و اختلافات مخصوص خود خواهند توانست به دادگاه های خود مراجعه کنند و اگر خودشان دادگاه ویژه نداشته و یا با افراد مسلمان اختلاف و نزاعی پیدا کردند، با کمال اطمینان به حاکم مسلمین مراجعه نمایند.(35) اما نباید فراموش کرد که دلیل های پیروزی و فراگیر بودن کامل دین اسلام نیز بسیار است. براساس این دلیل ها، همگان با آغوش باز اسلام را می پذیرند و حکومت اسلامی دامنه ی فراگیر و مطلق خواهد داشت. بخشی از این دلیل ها عبارت است از:
1. آیه هشتاد و پنجم سوره آل عمران
(وَمَن یَبتَغِ غَیرَ الاِسلَمِ دِینٌا فَلَن یُقبَلَ مِنه(36)) و هر کس جز اسلام (و تسلیم در برابر فران حق،) آیینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد... .
2. آیه نوزدهم سوره آل عمارن
(أِنَّ الدِّینَ عِندَ اللَّهِ الأِسلَم...)(37) دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است... .
3. روایات.
این روایات بر شرکت حضرت مسیح علیه السلام در نماز جماعت به امامت حضرت مهدی (عج) تأکید می ورزند. بی تردید پذیرش امامت حضرت مهدی (عج) در نماز مستلزم پیروی از احکام دین اسلام است و در نتیجه دین آن حضرت در دینن حقیقی اسلام منحل می گردد.
4. بلوغ فکری مردم
امام باقرعلیه السلام فرمود
اذا قام قائما وضع یده علی روس به عقولهم و کلمت به اخلاقهم.
وقتی قائم(عج) ما ظهور کند، خدا دست خود را بر سر بندگان می نهد7 پس عقل ایشان را کامل و اخلاقشان را تکمیل می کند.(38) در روایات دیگری به میزان رشد علوم اشاره شده است.(39)
ب) کار ویژه ها و اقدامات دولت حضرت مهدی (عج)
1. گسترش عدالت
یکی از مهم ترین انتظار مردم از حکومت حضرت مهدی (عج) گسترش عدالت است. براساس روایات، پیش از عضر ظهور ستم چنان زمین را فرا می گیرد که مردم همگی در آرزوی ظهور منجی به سر می برند. البته - چنان که گذشت - عدل هدف غایی احکام اجتماعی اسلام نیست و زمینه تکامل فردی و اجتماعی انسان و نیل به سعادت اخروی را فراهم می اورد.
2. گسترش دانش
طبق روایات، در عصر ظهور حضرت مهدی (عج) دانش به دست آن حضرت گسترش چشمگیر می یابد. امام صادق علیه السلام تاکید می کند که بخش همده علوم توسط حضرت مهدی (عج) گسترش می یاید.
3. هدایت مردم به سوی خداوند
یکی از ویژگی های همده و اسایس امام علیه السلام هدایت معنوی انسان ها به سوی خداوند است، این هدایت از طریق به دست گرفتن برنامه ریزی فرهنگی جامعه اسلامی تحقق می یابد نه هدایت معنوی فردی. آن حضرت جامعه اسلامی را چنان سامان می بخشد که دستیابی انسان ها به هدایت الاهی آسان می گردد.
4. اتحاد امت اسلامی
یکی از مشکلات مسلمانان در طول تاریخ وجود فرقه های فراوان است. اختلاف این فرقه ها چنان عمیق و گسترده است که هر فرقه ای دیگران را خارج از دین می داند. حضرت مهدی (عج) سنت نبوی صلی الله علیه وآله را احیا می کند؛ همگان را به آن فرامی خواند و به اختلافات فرقه ای و مذهبی پایان می دهد.
5. تجدید دین
در طول تاریخ، بدعت ها و خرافاتی در اسلام پدید آمده است. یکی از وظایف حضرت مهدی (عج) احیا و استقرار مجدد احکام اسلامی است. از این رو، با نفی خرافات و بدعت ها، در جهت تجدید دین و بازگشت به اسلان اصیل گام برمی دارد براساس برخی روایات، آن حضرت بخشی از احکام الاهی را برای نخستین بار بیان و اجرا کرد.(40) امام باقرعلیه السلام می فرماید: وقتی قائم ما قیام کند، مردم را به امری جدید دعوت خواهد کرد همانگونه که رسول خداصلی الله علیه وآله دعوت فرمود. اسلام غریبانه آغاز شد و باز، همانند روزهای نخست، غریب خواهد گردید و خوشا به حال غریبان.(41)
6. گسترش امنیت و رفاه
یکی از کار ویژه های عمده حکومت حضرت مهدی (عج) بسط امنیت در سراسر جهان است. در این عصر کسی جرأت نخواهد داشت با ایجاد مزاحمت، امنیت و آسایش دیگران را به مخاطره افکند. امام باقرعلیه السلام فرمود:
(با ستمگران و مشرکان) جنگ می کنند تا توحید خداوند را بپذیرند و از شرک دست بردازند؛ و زن کهنسال از منزل خویش خارج می شود از مشرق عزم مغرب زمین می کند و کسی او را نمی آزارد.(42) طبق روایات، در این عصر، آسایش و رفاه مردم چنان گسترش می یابد که نیازمندی یافت نمی شود تا صدقات را به وی دهند. امام صادق علیه السلام می فرماید: هنگامی که قائم قیام کند حکومت را براساس عدل قرار می دهد و در روزگارش ستم برچیده می شود و در پرتو وجودش، جاده ها ایمن می گردد، زمین برکاتش را خارج می سازد و هر حقی به صاحبش می رسد، درمیان مردم همانند داوودعلیه السلام و محمدصلی الله علیه وآله داوری می کند. در این هنگام، زمین گنج های خود را آشکار می سازد و برکاتش را می نمایاند و کسی موردی را برای انفاق و صدقه و کمک مالی نمی یابد؛ زیرا همه مومنان بی نیاز و ثروتمند خواهند شد... .
7. قیام با سلاح و شمشیر
یکی از اقدامات حضرت مهدی (عج) به کارگیری شمشیر در جهت مبارزه با ستمکاران است. مراد از شمشیر در روایات مطلق سلاح است و ممکن است آن بزرگوار از سلاح های پیشرفته روز نیز بهره گیرد.(43) روایات موجود بر قیام مسلحانه آن حضرت و تفاوت روش وی با شیوه پدران بزرگوارش دلالت دارند.
البته باید توجه داشت آن حضرت برای دادگستری قیام می کند نه کشتار و خشونت کور. بنایراین، چهره خشنی که مستبکران جهان از اسلام و حضرت مهدی (عج) ارائه می دهند، با واقعیت و منطق عقلانیت آن بزرگوار سازگار نیست.سلاح حضرت مهدی علیه السلام تنها علیه ستمگران به کارگرفته می شود.(44)
8. نظارت کامل بر عملکرد کارگزاران
در عصر حکومت آن حضرت بر کارگزاران حکومتی نظارتی دقیق اعمال می گردد تا از ستم بر مردم جلوگیری شود. در برخی روایات چنان تاکید شده است که عدل آن حضرت حتی دورن خانه ها را نیز فرامی گیرد تا کسی جرأت تخلف نداشته باشد. امام صادق علیه السلام می فرماید: مهدی علیه السلام عدالت را، چنان که سرما و گرما وارد خانه ها می شود، وارد خانه های مردمان می سازد و دادگری اش همه جا را فرامی گیرد.
شرایط شکل گیری حکومت جهانی حضرت مهدی (عج)
شرایط ظهور و شکل گیری حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) چیست تعیین دقیق شرایط شکل گیری و تحقق حکومت آن حضرت علیه السلام مشکل است. آنچه از روایات به دست می آید و می توان با استناد به برخی از مبانی کلامی بیان کرد، لزوم شکل گیری برخی مقدمات و شرطها برای تحقق این امر است.
براساس برخی روایات، ظهور امری ناگهانی و غیرقابل پیش بینی است. از سوی دیگر، بخشی از روایات ما پیش بینی هایی از زمان ظهور ارائه می دهند.(45) نویسنده مکیال المکارم در جمع بین این دو دسته روایات می گوید: «ظهور ناگهانی و یکباره با احادیثی که برای ظهور، مقدمات و شرایط و علامت هایی معرفی کرده اند، سازگار است» «...آن چه از احادیث بسیار به دست می آید، این است که تمام آن نشانه ها و شرایط (مهم) در یک سال رخ می دهد. بنابراین، واجب است هر دین باور منتظری درهر سال آماده ظهور رهبر خویش باشد، چون در هر سال احتمال وقوع آن شرایط وجود دارد»(46) شیخ مفید نیز فاصله برخی علائم قطعی و ظهور را بسیار اندک یعنی 15 شب نقل کرده است.
ظهور آن حضرت غیرقابل پیش بینی است؛ ولی می توان با استناد به برخی روایات شرایط ظهور را بدون تعیین وقتی خاص مشخص کرد؛ به عبارت دیگر، در روایات، فضا و شرایط زمینه ساز ظهور ترسیم شده است. بخشی از این شرایط زمینه ساز عبارت است از:
1. آمادگی های فکری و فرهنگی
بی تردید تحقق حکومت جهانی مستلزم پذیرش عمومی انسان ها است. وقتی قومیت ها و تعصبات ملی بر اذهان مردم حاکم است، آن ها هرگز نمی توانند جهانی فکر کرده، از وابستگی های گروهی رهایی یابند. در طول تاریخ تفکر سیاسی، برای ارائه افکار و ایده های سیاسی جهان شمول بسیار تلاش شده است؛(47) اما به دلیل نبود شرایط و زمینه های لازم در مردم و جوامع مختلف این ایده ها در عمل توفیق چندانی به دست نیاورند.
ایده های محلی سده های پیشین و حتی گرایش های فاشیستی قوم مدارانه قرن بیستم، در شمار موانع عمده حاکم ساختن ارزش های مطلق جهانی جای دارند. در این وضعیت، تأسیس حکومتی جهانی نزدیک نمی نماید.
تتجربیات قرن بیستم نشان دهنده تحولی عمده در این زمینه بوده است.
در اوایل این سده، حاکمیت منافع ملّی، ملت های مختلف را به عرصه تعارض و تضاد کشانید، اما دو تجربه جامعه ملل و سازمان ملل متحد، در نیمه این قرن گرایش های جهانی بشر را آشکار ساخت. این فرایند تاکنون پیوسته تکامل یافته، اینک شاهد شکل گیری و حاکمیت روزافزون سازمانهای فرا ملیتی هستیم.
تشکیل دادگاه رسیدگی به جنایات علیه بشر تحولی عمده در راه شکل گیری این ذهنیت است. وضعیت جهان در قرن بیستم به طور دقیق با وضعیت عصر پیش از ظهور حضرت مهدی (عج) منطبق نمی نماید؛ اما گرایش های جهان گرایانه این دو عصر تشابه عمده دارد.
شاید بتوان این وضعت مساعد فکری و فرهنگی را بر آن دسته از روایات که بر رشد فراگیر دانش و بلوغ فکری مردم دلالت دارند، تطبیق داد.
چنان که گذشت، امام باقرعلیه السلام فرمود: هنگامی که قائم ما ظهور کند، خداوند دست خود را بر سرهای بندگان می نهد و عقل آنها را کامل می سازد... .
2.گسترش تکنولوژی ارتباطات
اخبار ملاحمی که بر ارتباط بی واسطه آن حضرت و مریدانش در سراسر جهان دلالت دارند، در گذشته نوعی معجزه تلقی می شد؛ اما اینک در عصر ارتباطات تحقق عینی این پیش بینی ها به راحتی مشاهده می شود. امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که قائم ما ظهور کند خداوند شنوایی و بینایی شیعیان ما را وسعت خواهد بخشید؛ چنان که دیگر لازم نخواهد بود بین قائم و آن ها پیکی باشد. او سخن می گوید و آنها می شنوند و آن حضرت را در جایگاهش می بینند.
3. فراهم شدن زمینه اجتماعی
یکی از شرایط ظهور حضرت مهدی (عج) فراهم آمدن زمینه اجتماعی است. این زمینه، احساس نیاز هر چه بیشتر به ظهور منجی موعود است. مردم جهان باید از ستم و نظامهای موجود کاملاً خسته شده، در آرزوی تحقق دولت عادل به سر برند و عملاً منتظر ظهور چنین حکومتی باشند.
امام باقرعلیه السلام در روایتی شدت فتنه ها و مصیبت های پیش از ظهور را برمی شمارد و می فرماید: «... مردمان هر سپیده دم و شامگاه آرزوی مرگ می کنند.» بی تردید در این موقعیت، انسان ها قدر دولت عدالت گستر را در می یابند و آن را بیشتر ارج می نهند.
4. جهانی شدن حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)
یکی از مباحثی که در آغاز قرن بیستم و یکم به نحو بارزی افکار اندیشمندان و محققان را به خود معطوف داشته، مسأله جهانی شدن(48) و آثار آن است.
جهانی شدن در آغاز رنگ کاملاً اقتصادی داشت، اما به تدریج عرصه فرهنگ و سیاست را نیز در برگرفت. برخی به دلیل عدم دقت کافی، بحث جهانی شدن را با حکومت جهانی یکسان می انگارند و بر حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) تطبیق می دهند؛ ولی باید توجه داشت جهانی شدن به معنای حکومت جهانی نیست؛ هر چند با آن ارتباطی نزدیک دارد.
جهانی شدن در عرصه فرهنگ و سیاست، بسیار فراگیر است؛ تمامی عرصه های غیرمادی حیات انسان را شامل می شود و از این حیث بر ادیان و فرهنگ ها تأثیر مستقیم دارد. درباره جهانی شدن دو رویکرد وجود دارد:
الف) فرایند تحول تکنولوژیک
ب) فرایند ایدئولوژیک
در رهیافت نخست به پیشرفت ارتباطات و رشد تکنولوژی های پیشرفته اطلاع رسانی چون ماهواره ها به ویژه شبکه جهانی اینترنت اشاره می شود که مرزهای ملی را درنوردیده تمام انسان ها را در ارتباط مستقیم و بی واسطه با یکدیگر قرار داده است. بی تردید، این ارتباط حتی در نیمه اول سده بیستم فراهم نبود. در گذشته انسان ها در قلمرو فرهنگی محدود زندگی می کردند و دارای آداب و رسوم، سنت ها و هنجارهای بومی خویش بودند. با پدیده جهانی شدن این ویژگی های بومی اهمیت خویش را از دست داد و در دهکده جهانی فرهنگ جهانی در حال شکل گیری است.
در رویکرد دوم با پذیرش تحول تکنولوژیک و شکل گیری فرهنگ عام جهانی، بر چیرگی فرنگی غربی بر کل جهان تأکید می شود. در این موقعیت، بر وحدت ناشی از سیطره فرهنگی غربی اشاره می شود نه تعامل. بی تردید صبغه کلان فرهنگ غربی معاصر انسان محوری و جدایی دین از سیاست است که با فرهنگ اسلامی تقابل جدی دارد. دیدگاه فوکویاما که پیروزی نظام لیبرال دموکراسی را بر نظام های دیگر و حاکمیت جهانی آن را به معنای پایان تاریخ می داند، در این رویکرد(49) می گنجد.
از سوی دیگر، باید دید «حکومت جهانی» به چه معنا است حکومت جهانی در مقابل حکومت های محلی و ملّی قرار دارد. در حکومت جهانی که در نظریه های سیاسی جهان وطنی تبلور یافته است، تنها بر قلمرو حکومت تأکید می شود و از این رو بر وحدت فرهنگی جهان دلالت مستقیم ندارد. براین اساس، می توان گفت هیچ ارتباط مستقیم معنایی بین حکومت جهانی و جهانی شدن در هر دو رویکرد وجود ندارد. اما با این حال حکومت جهانی با جهانی شدن در رویکرد نخست، یعنی جهانی شدن ارتباطات و فناوری آن ارتباط دارد؛ به عیارت دیگر، در موقعیتی که امکان ارتباط در عرصه جهانی بیشتر و بهتر می شود، زمینه تحقق حکومتی جهانی مساعدتر می گردد؛ هرچند حکومت جهانی لزوماً مستلزم جهانی شدن نیست.
براین اساس، می توان گفت: وضعیت فعلی جهانی شدن در رویکرد نخست آن می تواند زمینه ساز حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) باشد. چنان که دیدیم، در روایات ملاحم به تحقق پیشرفت هایی در این عصر اشاره شده است؛ برای مثال امام علیه السلام می تواند بدون واسطه برای پیروانش در سراسر جهان سخن بگوید و آن ها وی را در جایگاهش ببینند. البته بین حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) با رویکرد دوم که دیدگاه فوکومایا یکی از مصادیق آن به شمار می آید، تضاد و تباین وجود دارد؛ زیرا حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) - چنان که گذشت - حکومتی دینی است و با نظریه لبیرال دموکراسی تقابل دارد.
مدت حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)
احادیث بسیار درباره طول مدت حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) وارد شده است. این مدت از پنج تا 309(50) سال متغیر می نماید.(51) برخی از محققان این تفاوت در پیش بینی را اشاره به مراحل و دوران های حکومت آن حضرت می دانند و معتقدند:
آغاز شکل گرفتن و پیاده شدنش پنج یا هفت سال و دورات تکاملش چهل سال و دوران نهایی اش بیش از سیصد سال است.(52) قضاوت نهایی درباره مدت حکومت آن حضرت به دلیل نبود اخبار و منابع کافی امکان پذیر نیست؛ اما با این حال می توان چنان نتیجه گرفت که:
قطع نظر از روایات اسلامی، مسلم است که این همه آوازه ها و مقدمات برای یک دوران کوتاه مدت نیست، بلکه قطعاً برای مدتی است طولانی که ارزش این همه تحمل زحمت و تلاش و کوشش را داشته باشد.(53) البته این مدت - هر قدر باشد - در مقایسه با کل تاریخ بسیار ناچیز است. در این مدت موقعیت پرسشی جدید رخ می نماید: آیا مدتی چنین کوتاه در مقایسه با کل تاریخ، دردها و رنج های انسان ها در طول تاریخ را جبران می کند در پاسخ می توان گفت: فلسفه امام مهدی (عج) همانند فلسفه بعثت انبیا و رسولان الاهی است. منظور از برانگیخته شدن رسولان الاهی ابلاغ دستورهای خداوند و نصب مشعل فروزان هدایت بر سر راه کاروان بشریت است. طولانی یا کوتاه بودن مدت ابلاغ رسالت به اصل آن آسیب نمی رساند. دوران پیامبری پیامبر اسلام 23 سال بود؛ ولی واپسین پیام الاهی را ابلاغ کرد و این مشعل هدایت را برافروخت. از سوی دیگر، می توان به مدت نبوت حضرت نوح علیه السلام اشاره کرد که به دلیل عدم شرایط مساعد نتیجه قابل توجهی به بار نیاورد.
دوران امامت و حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) نیز چنین است. مقصود اصلی ابلاغ رسالت الهی و تحقق بخشیدن به حکومت جهانی خداوند و حاکمیت مستضعفان است؛ هر چند در مقایسه با کل تاریخ سالیانی محدود باشد.(54)
نتیجه گیری
ادیان مختلف در اصل ظهور منجی موعود و شکل گیری حکومت جهانی به رهبری وی اتفاق نظر دارند؛ اما در کیفیت آن تفاویتها و اختلافاتی به چشم می خورد. حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) در دیدگاه شیعی، مدینه فاضله تشیع به شمار می آید و جایگاهی ویژه دارد.
با تحقق این دولت درد و رنج بشر پایان می یابد و انسان به سعادت مادی و معنوی می رسد. ویژگی های چنین عصری به تفصیل بر ما آشکار نیست؛ اما معصومان علیهم السلام کلیات آن را بیان کرده اند. امید آن که با تحقق دولت یار دردهای تاریخی بشر درمان گردد.
منابع
- ابراهیم امینی: دادگستر جهان، قم، انتشارات شفق، چ 14، 1373.
- داوود الهامی: آخرین امید، قم، مکتب اسلام، چ 2، 1377.
- محمدتقی جعفری: امام زمان(عج)، تنظیم محمدرضا جوادی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
- لطف اللَّه صافی گلپایگانی: امامت و مهدویت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ 3، 1372.
- نجم الدین طبسی: چشم انداز حکومت مهدی(عج)، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چ 2، 1377.
- و دیگران: بقیه اللَّه: مجموعه ای از گفتارها درباره حضرت مهدی(عج)، تهران، دفتر نشر آفاق، چ 2، 1403 ق.
- محمدتقی فلسفی: حکومت جهانی امام عصر(عج)، بی جا، انتشارات نصایح، 1416 ق.
- رجبعلی مظلومی: دولت عدل الهی، بی جا، مؤسسه الامام المهدی(عج)، 1360.
- ناصر مکارم شیرازی: حکومت جهانی مهدی(عج)، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، چ 8، 1376. لازم به توضیح است که این قبلاً با عنوان «مهدی علیه السلام انقلابی بزرگ» چاپ شده است.
________________________________________
1) قصص (28): 5.
2) به نظر می رسد، اهل سنت در فقهی بودن بحث امامت اتفاق نظر دارند و حتی پرهیز از بحث امامت را برتر از ورود به آن می دانند؛ هر چند رسیدن به حقیقت بدان مشروط باشد. ر. ک: غزالی: الاقتصاد فی الاعتقاد، ص 234؛ تفتازانی، شرح المقاصد، تحقیق الدکتور عبدالرحمن عمیره، ج 4ص 232.
3) شهید مرتضی مطهری: مجموعه آثار، ج 4، ص 757 و 758؛ نیز ر. ک: لطف اللَّه صافی گلپایگانی: امامت و مهدیت ج 1، ص 152.
4) علامه حلی: کشف المراد، تعلیق جعفر سبحانی، ص 98.
5) بوعلی سینا، النجاة، ص 304.
6) ابن سینا: مجموعه رسایل، ص 30.
7) Postmodernism
8) سولومون در کتاب خویش می کوشد مراحل ظهور و افول «خود» را در فلسفه غرب تبین کند ر. ک: رابرت سولومون، فلسفه اروپایی: طلوع و افول خود، محمد سعید حنایی کاشانی.
9) انفال(8): 24.
10) محمدبن یعقوب کلینی: اصول کافی، ج 1، ص 10.
11) آل عمران(3): 85 (هرکس جز اسلام (و تسلیم در برابر فرمان حق) آیینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد...)
12) ارسطو: سیاست، ترجمه حمید عنایت،ص.
13) برای مثال، عدالت در نظریه جان راولز، عدالت به مثابه انصاف، خود غایتی اجتماعی تصور می شود که بر دیگر اهداف اجتماعی تقدم می یابد. در مورد جان راولز ر. ک: John Rawls: Atheory of Justice, Cambridge, Belknap Press, 9991
14) درباره تقابل نظریه های سیاسی محور و آزادی محور ر. ک: ویلیام بلوم: نظریه های نظام سیاسی، ترجمه احمد تدین.
15) علامه حلی: الافین، ص.
16) فاربی: سیاست مدنیه، ترجمه و تحشیه سید جعفر سجادی، ص 192.
17) برای مثال ر. ک: سیدمرتضی: الشافی فی الامامة.
18) درباره احادیثی که دلالت دارند حضرت مهدی (عج) به تجدید دین خواهد پرداخت ر.ک: محمد بن ابراهیم نعمانی: غیبت نعمانی، ترجمه جواد عفاری، ص 455 و 456.
19) ر.ک: حسین توفیقی: هزارگرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت، موعود، ش 17، ص 20-14؛ سلیمان بن اشعث سجستانی: سنن ابی داوود، تحقیق سعید محمد الحام، ج 2، ص 311.
20) قصص(28): 5.
21) نهج البلاغه،حکمت 209، ج 4، ص 47.
22) -
23) ر. ک: صافی گلپایگانی منتخب الائر، ص 375و377.
24) در مورد بحث مرزهای ملی و نسبت آنها با مبانی حکومت اسلامی ر.ک: سید صادق حقیقت، مسئولیت های فرامینی در سیاست خارجی دولت اسلامی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، 1376.
25) حج(2): 41. (همان کسانی که هرگاه در زمین به آنهاقدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند...)
26) صافی گلپایگانی: منتخب الاثر، ص 585.
27) عبدالرحمن عالم: بنیادهای علم سیاست، ص 338-335.
28) در روایات مختلف آمده است که حضرت مهدی(عج) برای هر منطقه نماینده و جانشینی تعیین می کند تا امور آن منطقه را اداره نماید. برای مثال ر.ک: محمد بن جریر طبری: دلابل الامامه، ص 240. چنین روایاتی دلالت بر حکومت متمرکز دارند و در کل، قرائت متمرکز در تلقی سنتی از مسأله حکومت جهانی غالب است. با این حال حکومت فدرال نیز با مبانی حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) منافات ندارد.
29) صافی گلپایگانی: منتخب الاثر، ص 578.
30) آل عمران(3): 83 ...(آیین او همین اسلام است) و تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند، از روی اختیار یا از روی اجبار، در برابر (فرمان) او تسلیمند؛...)
31) علامه مجلسی: بحارالنوار، ج 52، ص 340.
32) همان، ص 340.
33) همان ص 376.
34) محمد ابراهیم نعمانی: الغبیة، ص 342.
35) داوود الهامی: آخرین امید، ص 299؛ آیت اللَّه امینی و آیت اللَّه مکارلم نیز در نزد آثار خویش به نوعی چنین راهی پیموده اند. ر. ک: ابراهیم امینی: دادگستر جهان، ص 307؛ مکارم شیرازی: حکومت جهانی مهدی(عج)، ص 325. الیته آیت اللَّه مکارم شیرازی بر وحدت دین و حاکمیت اسلام در چنین عصری معتقد است و یا استناد به اختیاری بودن ایمان و عدم اکراه در آن امکان بقای اقلیتی از اهل کتاب را بر دین خود می پذیرد. پس می توان گفت ایشان نیز عملاً بر جواز بقای اقلیت اهل کتاب و ذمیان در دولت مهدی(عج) حکم کرده است.
36) آل عمران(3): 85.
37) همان: 19.
38) علامه مجلسی: بحارالنوار، ج 52 ص 336.
39) همان، طبق این حدیث امام صادق علیه السلام می فرماید: علوم 27 قسم است که زمان آن حضرت 2 قسم آن آشکار شده است و 25 قسم دیگر هنگام ظهور و به دست حضرت مهدی(عج) آشمار خواهد شد.
40) برای نمونه به روایتی درباره حکم زانی محصن و مانع زکات رجوع شود. علامه مجلسی: بحارالنوار، ج 52، ص 325.
41) محمد ابراهیم نعمانی: الغیبة، ص 320.
42) صافی گلپایگانی: منتخب الاثر، ص 379.
43) ابراهیم امینی: دادگستر جهان، ص 316؛ مکارم شیرازی: حکومت جهانی حضرت مهدی، ص 287-273.
44) بر مبلغان اسلامی است با ارائه چهره ای صحیح از قیام مسلحانه آن حضرت، این ذهنیت منفی را از بین ببرند و چهره صحیح و واقعی آن حضرت را که سرشار از رافت و رحمت است معرفی کنند.
45) این روایات با عنوان «اخبار ملاحم» در منابع روایی مشاهده می شود.
46) محمد حکیمی: عصر زندگی، ص 298 و 299.
47) برای مثال می توان به اندیشه سیاسی کانت اشاره کرد که در ان احکام جهان شمول برای جامعه انسانی پیشنهاد می شود.
48) Glolalization
49) درباره دیدگاه فوکویاما ر.ک: ژان ندروین پیترز: «فوکومایا و دموکراسی لیبرال: پایان تاریخ»، ترجمه پرویز صداقت، در اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 80-79، ص 48-42.
50) مقدار توقیف اصحاب کهف در غار.
51) در مورد روایات مربوط به مدت حکومت آن حضرت ر.ک: صافی گلپایگانی: منتخب الاثر، ص 617 و 618؛ علامه مجلسی، بحارالنوار، ج 52.
52) مکارم شیرازی: حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)، ص 314.
53) همان.
54) ر.ک: علامه جعفری، امام زمان(عج)، تنظیم محمدرضا جوادی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378، ص 49-48.
منبع: تبیان

حکمت غیبت امام زمان (عج )
اگر شیعیان بر این باورند که امام زمان آن ها وجود دارد، ولی غایب است ، چرااز مکان زندگی اش خبر ندارند و پس از گذشت حدود 1200 سال ، هیچ گونه اثری از وی آشکار نمی شود؟ این در حالی است که خداوند «جل ّوعلی » از چنین کاری به دور است و غیبت امام با حکمت و تدبیر الهی ، منافات دارد؟
باید گفت :
1. نه تنها علما و راویان شیعه به وجود امام زمان اعتقاد دارند، بلکه بر اساسروایت های فراوانی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) رسیده است ، علمای اهل سنّت نیز موضوع مهدویّت را قبول دارند. باری ، مهدویت از موضوع هایی است که همه بر آن اجماع نظردارند. در روایت آمده است که حضرت مهدی از فرزندان حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است . پس از آن که مدتی امامت اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) قطع می گردد و زمین را ستم فرا می گیرد،مردی از اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) به نام مهدی (عج ) خروج می کند و به اذن و بَعث الهی ،زمین را از عدل و داد پُر می سازد. هر کس که او را درک و پیروی کند، در شمار هدایت شدگان قرار خواهد گرفت . این کار در زمانی رخ خواهد داد که امّت به 73 دسته تقسیم شده باشند. در این میان ، تنها یک فرقه از آنان به بهشت وارد می شود و دیگران به دوزخ خواهند رفت . از میان این روایت ها به این موارد می توان اشاره کرد:
در صحیح ابی داود به سند خود از ام سلمه آمده است :
قالت : سمعت رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله ) یقول : المهدی من عترتی من ولد فاطمة .[1]
ام سلمه می گوید: از پیامبر(صلی الله علیه و آله ) شنیدم که می فرماید: مهدی از عترت من و فرزندان فاطمه است .
در کنزالعمال چنین آمده است :
عن علی (علیه السلام) قال : المهدی رجل منّا من ولد فاطمة .[2]
امام علی (علیه السلام) فرمود: مهدی ، مردی از ما اهل بیت و از فرزندان فاطمه است .
سیوطی نیز در «الدرّ المنثور» در تفسیر سوره ی محمد آورده است :
أخرج ابن ابی شیبه عن ابی سعید الخدری قال : قال رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله ) یخرج رجل من اهل بیتی عند انقطاع من الزمان و ظهور من الفتن یکون عطاؤه حثیاً.
ابی سعید خدری از پیامبر(صلی الله علیه و آله ) نقل کرده است که مردی از اهل بیت من درآخرالزمان خروج می کند و این در حالی است که فتنه ها فراگیر و بخشش او گسترده می شود.
هم چنین صحیح ابی داود در کتاب «المهدی (علیه السلام) » به سند خود از ابی الطفیل ازعلی (علیه السلام) ، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده است که فرمود:
لم یبق من الدهر الا یوم لبعث اللَّه رجلاً من اهل بیتی یملاها عدلا کما مُلئت جوراً.[3]
دنیا به پایان نمی رسد مگر این که روزی فرا رسد که خداوند مردی از اهل بیت مرا (به ولایت مردم ) برمی انگیزد و او دنیا را هم چنان که از ظلم و جور پر شده است ، از عدل وداد پر خواهد کرد.
متقی هندی در کنزالعمال از پیامبر(صلی الله علیه و آله ) روایت می کند که فرمود:
کیف أنت یا عوف اذا افترقت علی ثلاث و سبعین فرقه ، واحدة منها فی الجنة و سائرهن ّ فی النّار (الی أن قال ) ثم تجی ء فتنة غبراء مظلمة ثم تتبع الفتن بعضها بعضاً حتی یخرج رجل من اهل بیتی یقال له المهدی فان أدرکته فاتبعه و کن من المهتدین .[4]
ای عوف ! تو چگونه هستی هنگامی که (امت من ) بر هفتاد و سه دسته جدا می گردند،تنها یک دسته به بهشت می روند و بقیه به دوزخ فرستاده می شوند (تا این جا که می فرماید) سپس فتنه ای تاریک و سخت فراگیر می شود و سپس هر فتنه ای ،فتنه ای دیگر را در پی دارد تا این که مردی از اهل بیت من می آید که به او مهدی گفته می شود. پس کسی که او را درک و تبعیت کند، از هدایت شدگان است .
2. افزون بر این روایت ها که دیدگاه موضوع را بیان می دارند، شمار فراوانی ازتاریخ نگاران و راویان اهل سنّت ، تولد آن حضرت را در کتاب های خود آورده و آن رایک واقعیت دانسته اند. برخی پژوهش گران بیش از صد تن از آنان را نام برده اند.[5] به این ترتیب ، وجود آن حضرت به اثبات می رسد؛ زیرا ایشان با تولد به وجود آمده است . برای اثبات این گفته ، به چند نمونه از این موارد اشاره می کنیم :
در کتاب «الزام الناصب » از عبداللَّه بن محمّد مطری حکایت شده است که شیخ جلال الدین عبدالرحمن أبی بکر سیوطی در کتاب «احیاء المیت بفضائل اهل البیت »می گوید: «همانا از ذریه ی حسین بن علی (علیه السلام) مهدی (عج ) در آخر الزمان مبعوث می گردد» تا این که می گوید: «پس امام اول ، علی بن ابی طالب (علیه السلام) است » و نام ائمه رامی برد. سپس می گوید:
یازدهم از ایشان ، پسر اوست به نام «الحسن العسکری » و دوازدهم پسر اوست به نام «م ح م د»، القائم المهدی (عج ) و این که نصوص درباره ی دولت اسلامی او، ازپیامبر(صلی الله علیه و آله ) و از جدش ، علی بن ابی طالب (علیه السلام) و از دیگر آباء و اجدادش که اهل شرف و مرتبت هستند، آمد و اوست که صاحب شمشیر است و قیام کننده ای است که درانتظار اویند.[6]
ابوالولید محمّد بن شحنة الحنفی در کتاب تاریخش به نام «روضة المناظر فی اخبارللاوائل و الاواخر» که در حاشیه ی کتاب «مروج الذهب » است ، چنین آورده است :
و ولد لهذا الحسن (یعنی الحسن العسکری (علیه السلام) ) ولده المنتظر ثانی عشرهم ویقال له المهدی (عج ) و القائم و الحجة ، محمّد ولد فی سنة خمس و خمسین ومأتین .[7]
و به دنیا آمد برای حسن (یعنی امام حسن عسکری (علیه السلام) ) فرزندش که انتظار کشیده می شود به عنوان دوازدهمین امام و به او مهدی ، قائم و حجّت گفته می شود. (م ح م د) در سال 255 ه¨ به دنیا آمد.
در کتاب «ینابیع المودة » نیز چنین آمده است :
ولد لابی محمّد الحسن مولود فسماه محمداً فعرضه علی اصحابه یوم الثالث و قال :هذا امامکم من بعدی و خلیفتی علیکم و هو القائم الذی تمتدّ علیه الاعناق بالانتظار فاذاامتلات الارض جوراً و ظلماً خرج فیملاها قسطاً و عدلاً.[8]
امام حسن عسکری (علیه السلام) صاحب فرزندی شد که او را محمد نامید و او را روز سوّم به اصحاب خویش نشان داد و فرمود: این امام شما پس از من و جانشین من بر شما است واو به پا خیزنده ای است که گردن های مردم در انتظار او کشیده می شود. هنگامی که زمیناز جور و ستم پر گردید، او خروج می کند و زمین را از عدل و داد پر می کند.
افزون بر این ها، روایت های دیگری نیز درباره ی ولادت آن حضرت در کتاب های تاریخی و حدیث آمده است . درباره ی زندگی حضرت مهدی (علیه السلام) پس از تولد، به سخن شیخ عبدالوهاب الشعرانی در مبحث 65 «یو اقیت الجواهر» اشاره می کنیم . وی در این گفتار می گوید:
همه ی شرایطی که شارع مقدس پیش از قیامت به آن خبر داده ، حق است . پس ناچاریم که همه ی آن شرایط واقع شود و از جمله ی آن ها خروج مهدی است ... او ازاولاد امام حسن عسکری (علیه السلام) است و هنگام تولد او، شب نیمه ی شعبان سال 255 ه¨ق است . او باقی است تا این که با عیسی بن مریم (علیه السلام) همراه شود؛ پس عمر او تاکنون که سال 958 هجری است ، 706 سال است .[9]
هم چنین شیخ سلیمان قندوزی در «ینابیع المودّة » می آورد:
درباره ی آیه ی «و جعلها کلمة باقیة فی عقبه لعلّهم یرجعون »،[10] ثابت ثمالی از علی بن الحسین (علیه السلام) و او از پدرش و او از علی بن ابی طالب (علیه السلام) نقل می کند که در شأن نزول این آیه گفت : خداوند، امامت را تا روز قیامت در نسل حسین (علیه السلام) قرار داد و همانا برای قائم ما، دو غیبت است که یکی از آن ها، از دیگری طولانی تر است . پس هیچ کس امامت او را نمی پذیرد، مگر کسی که یقینش قوی باشد و شناخت درست داشته باشد.[11]
در باب دوازدهم کتاب «البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان »، از ابی عبداللَّه بن حسین بن علی (علیه السلام) آمده است که فرمود:
برای صاحب این امر؛ یعنی مهدی (علیه السلام) دو غیبت وجود دارد که یکی از آن دو، طولانی می شود تا این که بعضی می گویند او مرده است و بعضی می گویند او رفته است . کسی از دوست و غیر دوست از جایگاهش ، خبری ندارد، مگر کسی که عهده دارخدمت گزاری اوست .[12]
3. حضرت مهدی (علیه السلام) در زمان حیات پدر بزرگوارش ، امام حسن عسکری (علیه السلام) دیده شده است . در این باره ، روایت هایی وجود دارد که از آن جمله به این روایت می توان اشاره کرد.
شیخ سلیمان قندوزی در «ینابیع المودة » می آورد:
خادم فارسی گفت : من در خانه بودم ، کنیزی از خانه بیرون آمد و همراه او چیزی بودکه تکان می خورد. پس ابو محمّد (امام حسن عسکری (علیه السلام) ) به او فرمود: آن چه راهمراه توست ، آشکار کن . در این هنگام ، پسر بچه ای سفید و نیکو روی ، ظاهر شد.پس حضرت عسکری (علیه السلام) فرمود: این امام شماست پس از من و تو آن را پس از این نمی بینی .[13]
روایت دیگری وجود دارد که گواهی معتبری بر ادّعای دیدن آن حضرت پیش ازغیبت صغری به شمار می رود. حسن بن ایّوب بن نوح (از نمایندگان امام هادی (علیه السلام) )می گوید: ما که چهل نفر از اصحاب امام عسکری (علیه السلام) بودیم ، برای پرسش از امام بعدی به محضر امام عسکری (علیه السلام) رفتیم . در مجلس آن حضرت ، عثمان بن سعید عَمْری (یکی از نمایندگان امام زمان (علیه السلام) ) برخاست و عرض کرد: می خواهم از موضوعی بپرسم که درباره ی آن از من داناتری . امام (علیه السلام) فرمود: بنشین . عثمان با ناراحتی خواست از مجلس بیرون برود. حضرت فرمود: هیچ کس بیرون نرود. کسی بیرون نرفت . پس از مدتی ،امام (علیه السلام) عثمان را صدا زد. او برخاست . حضرت فرمود: می خواهید به شما بگویم که برای چه به این جا آمده اید؟! همه گفتند: بفرمایید. فرمود: به این جا آمده اید تا از حجّت و امام پس از من بپرسید. گفتند: بلی . در این هنگام ، پسری نورانی هم چون پاره ی ماه که شبیه ترین مردم به امام عسکری (علیه السلام) بود، وارد مجلس شد. حضرت با اشاره به او فرمود:
این امام پس از من و جانشین من در میان شماست . از فرمان او پیروی کنید و پس ازمن اختلاف نکنید؛ زیرا در این صورت ، هلاک خواهید شد و دین تان تباه می گردد.[14]
پس از روایت ها برمی آید که آن حضرت تا پیش از غیبت صغری ، دیده شده ، ولی درزمان غیبت صغری و کبری ، از دیده ها پنهان گشته است . این هم از امور مسلّم است که ایشان در طول غیبت صغری به وسیله ی نمایندگان خویش ـ که چهار نفر بودند ـ با مردم ارتباط داشته اند و برخی که نام هایشان نیز در کتاب های شیعه ثبت شده است ، به خدمت ایشان مشرّف شده اند.[15]
4. هر چند حضرت مهدی (علیه السلام) غایب است ، ولی آثار او آشکار است ؛ زیرا بسیاری ازشیعیان پیاپی خدمت آن حضرت مشرّف می شوند.[16] افزون بر آن ، در روایت هایی که اهل سنّت نیز به آن اقرار کرده اند، چگونگی بهره گیری مردم از وجود آن حضرت بیان شده است .
از آن جمله صاحب «ینابیع المودة » این گونه نقل می کند:
اخرج الشیخ الحموینی فی فراید السمطین بسنده عن سلیمان الاعمش ابن مهران عن جعفرالصادق عن ابیه عن جدّه علی ّ بن الحسین (علیه السلام) قال : نحن ائمة المسلمین ، و حجج اللَّه علی العالمین و... ثم قال : و لم تخل منذ خلق اللَّه آدم (علیه السلام) من حجة اللَّه فیها، أما ظاهر مشهور أوغائب مستور، و لا تخلو الارض الی ان تقوم الساعة من حجة و لولا ذلک لم یعبداللَّه . قال سلیمان : فقلت لجعفر الصادق (علیه السلام) : کیف ینتفع الناس بالحجة الغائب المستور؟ قال : کما ینتفعون بالشمس اذا سترها سحاب .[17]
علی بن حسین (علیه السلام) فرمود: ما امامان مسلمانان هستیم و حجّت های خداوند بر همه ی جهانیان .سپس فرمود: از زمانی که آدم (علیه السلام) آفریده شد، زمین از حجّت خدا تهی نمانده است ، که آن حجّت یاظاهر مشهور بوده است یا غایب در نهان و زمین از حجّت تهی نمی ماند تا زمانی که قیامت برپا گردد؛زیرا اگر چنین نبود، کسی خدا را نمی پرستید.
سلیمان اعمش (راوی این روایت ) می گوید:
از امام جعفر(علیه السلام) پرسیدم : چگونه است بهره بردن مردم از حجّت خدایی که غایب وپنهان است ؟ فرمود: هم چنان که مردم از خورشید پشت ابر بهره می برند. این بهره مندی از حجّت خداوند باید به گونه ای باشد که امام باقر(علیه السلام) به یزید بن معاویة العجلی درتفسیر آیه ی 200 آل عمران فرمود:
یا ایها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا؛
یعنی ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید بر ادای واجبات و بردبار باشید بر آزاررسانیدن دشمنان تان و خودتان را با امام تان مهدی منتظر پیوند دهید.[18]
سید محمد صادق موحد ابطحی
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. صحیح ابن داود، ج 27، ص 134؛ صحیح ابن ماجه ، ابواب الفتن ، باب خروج مهدی ؛ مستدرک الصحیحین ، حاکم نیشابوری ، مطبعة مجلس دائرة المعارف نظامیه ، ج 4، ص 557؛ میزان الاعتدال ، ذهبی ،مصر، مطبعة سعادت ، سال 1325، ج 2، ص 24.
[2]. کنزالعمال ، ج 7، ص 261.
[3]. صحیح ابی داود، ج 27، کتاب المهدی (عج ).
[4]. کنزالعمال ، ج 6، ص 44.
[5]. منتخب الاثر، لطف اللَّه صافی گلپایگانی ، ص 427.
[6]. همان ، ص 427.
[7]. روضة المناظر فی اخبار الاوایل و الاواخر، ابوالولید محمد بن شحنة الحنفی ، مصر، الازهریة ، 1303، ج 1،ص 294.
[8]. ینابیع المودة ، شیخ سلیمان قندوزی (متوفی 1294)، بیروت ، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات ، ص 460.
[9]. یواقیت الجواهر، شیخ عبدالوهاب شعرانی ،، مصر، مطبعة الازهر، 1307، ج 2، ص 145.
[10]. زخرف ، 28.
[11]. ینابیع المودة ، ص 427.
[12]. البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان ، متقی هندی ، به نقل از: منتخب الاثر، ص 315.
[13]. ینابیع المودة ، ص 461.
[14]. همان ، ج 3، صص 123 و 125.
[15]. منتخب الاثر، صص 468 ـ 472. وی نام 304 نفر را آورده است .
[16]. همان ، صص 499 ـ 511.
[17]. ینابیع المودة ، ص 477.
[18]. ینابیع المودة ، ص 421. برای آگاهی بیش تر ر.ک : البراهین الاثنی عشر علی وجود الامام الثانی عشر،سیدطیّب موسوی جزایری ، انتشارات دارالکتاب جزایری .
منبع: تبیان

رویکرد مسیحیت و غرب به معنویت و مهدویت
سید احمدرضا یکانی‏فرد گویا غرب هم از راهی که‏رفته خودپشیمان شده وقصد بازگشت دارد و دراین بازگشت و رویکرد،معنویت و در راس آن‏منجی‏گرایی را به عنوان‏یک وسیله تنبیه، تذکر وتزکیه به کار گرفته است.
همان‏طور که می‏دانیم مساله‏مهدویت در بین تمامی ادیان، مذاهب‏و ملل و نحل به گونه‏ای مطرح گردیده‏و شاید تنها اعتقاد و باوری باشد که‏تمامی مذاهب و ادیان متفقا آن راباور دارند و هر یک با تلقی خاصی ازمنجی‏آخرالزمان نام شخص خاصی‏را ذکر می‏کنند; یهودیان معتقد به‏ظهور «ماشیح‏» هستند ، مسیحیان‏معتقد به بازگشت و رجعت‏«عیسی‏علیه السلام‏» هستند، زرتشتیان آمدن‏«سوشیانس‏» را انتظار می‏کشند وبوداییان چشم به راه بازگشت‏«بودای پنجم‏» هستند و حتی پیروان‏مذاهبی چون سیک، هندو برهما نیزمنجی خاصی در اعتقادات خوددارند. اما شاید در هیچ دینی به اندازه‏اسلام و آن هم در قرآن از آمدن‏منجی‏آخرالزمان و به اعتقاد مامسلمانان مهدی موعود علیه السلام صحبت‏به میان نیامده باشد. قرآن مهدویت وحکومت صالحان بر روی زمین را درآیات چندی مورد تاکید قرار داده ومی‏فرماید:
«ولقد کتبنا فی‏الزبور من بعدالذکران الارض یرثها عبادی‏الصالحون‏» (1) «قال موسی لقومه استعینوابالله‏واصبروا ان‏الارض‏لله یورثها من‏یشاء من عباده‏والعاقبة للمتقین‏» (2) «ونریدان نمن علی الذین استضعفوافی‏الارض‏ونجعلهم‏ائمة‏ونجعلهم‏الوارثین ] ونمکن لهم فی‏الارض‏ونری فرعون و هامان و جنودهما منهم‏ماکانوا یحذرون‏» (3) «هوالذی ارسل رسوله بالهدی ودین‏الحق لیظهره علی‏الدین کله ولوکره‏المشرکون‏» (4) «اذا جاء نصرالله والفتح ] ورایت‏الناس‏یدخلون فی‏دین‏الله‏افواجا] فسبح بحمد ربک و استغفره‏انه کان توابا» (5) این آیات و تعداد بسیار زیادی ازآیات، روایات و احادیثی که در این‏مورد (ظهور حضرت مهدی صلی الله علیه وآله وسلم)در قرآن و کتب اسلامی وجود داردمساله ظهور منجی آخرالزمان را درادیان دیگر در مقایسه با اسلام حداقل‏در بین ما مسلمانان کمرنگ نموده‏است تا جایی که گاهی اوقات‏فراموش می‏کنیم که ادیان دیگر نیز به‏آن معتقدند. شاید چنین تصوری‏بیشتر از آنجا نشات گرفته باشد که‏ما خود را در مقابل دنیایی احساس‏می‏کنیم که آن را دنیای غرب می‏نامیم‏و غربیان عموما بیش از آنچه درمسائل معنوی و الهی پیشقدم باشنددر مسائل مادی پیشقدم بوده‏اند وحتی متاسفانه چهره‏ای کاملا مادی‏را از خود ارائه کرده‏اند که برای عده‏کثیری این تصور را به وجود آورده‏که معنویت هیچ جایگاهی در غرب‏ندارد.اما مساله این چنین هم که ازظواهر امر برمی‏آید، نیست و امروزما شاهد آن هستیم که در همین غرب‏سر تا پا مادی و غرق در مادیات وظواهر حیوانی زندگی، گرایش‏شدیدی نسبت‏به مسائل معنوی وحتی منجی گرایی آن هم با تبلیغات‏همه جانبه به چشم می‏خورد. گویاغرب هم از راهی که رفته خودپشیمان شده و قصد بازگشت دارد ودر این بازگشت و رویکرد، معنویت ودر راس آن منجی‏گرایی را به عنوان‏یک وسیله تنبیه، تذکر و تزکیه به کارگرفته است. غربیان چون پیش از ملل‏دیگر به تکنولوژی و علوم مادی ورفاهی که در سایه این علم وتکنولوژی به دست‏آمده‏دست‏یافته‏اندو در واقع دموکراسی غربی همه چیزرا برایشان به‏ارمغان آورده به جزمعنویات; این بار گام در وادی‏معنویات گذاشته و چاره دردهای‏غیرقابل درمان ناشی از گرایش به‏مادی را در آن می‏جویند. امروزه اگربر نشریات و بولتنهای مذهبی و حتی‏روزنامه‏های غربی نظری بیاندازیم‏شاهد این رویکرد غرب خواهیم بود،شاید باور این مساله دشوار باشد که‏امروزه حتی ادعیه خاصی از طرف‏کلیساهای مسیحی (کاتولیک‏ها) ودیگر فرق مسیحیت‏به شکل‏بروشورهایی چاپ و در مقیاس‏وسیع توزیع می‏شود که در واقع‏مردم را به یک عبادت و ادای ذکردسته جمعی فرا می‏خواند که هدف‏عمده آن تزکیه نفس و دعا برای‏بازگشت عیسی مسیح علیه السلام است.
امروزه شاهد آنیم که هر از چندی‏یکی از نشریات غربی خبری ازمکاشفه‏ای یا الهاماتی از طرف‏حضرت مریم علیها السلام، حضرت عیسی‏مسیح علیه السلام و حتی حضرت فاطمه علیها السلام‏و به قول غربیان [ و تجلی‏آنها در مکانهایی خاص نظیر محله‏مسیحی‏نشین دمشق ، «مجوکرویه‏» (6) یوگسلاوی و یا کوههای راکی‏آمریکا مطرح می‏سازند که گزارش واسناد آنها تماما موجود است. وان‏شاءالله به حضور خوانندگان‏عزیز ارائه خواهد شد.
اخیرا در یکی از انتشارات دینی‏«بنیاد رایله‏» (7) تحت عنوان «نامه‏آبی‏» (8) مقاله‏ای تحت عنوان «چراکسی ما رابه خود نمی‏آورد» چاپ‏شده است و پدر روحانی «گورک‏کوسیکی‏» (9) بیانات جالب توجهی‏ابراز داشته است که به چند جمله آن‏اشاره می‏کنیم تا نشاندهنده میزان‏توجه و رویکرد غرب باشد. وی‏می‏گوید:
زمانی که بازگشت‏شکوهمندعیسی مسیح علیه السلام به وقوع پیوندد عده بسیاری افسوس خواهندخورد.وی در جایی دیگر از سخنان‏خود می‏گوید: «خداوند بندگانش رامرتبا و به طرق مختلف مورد خطاب‏قرار می‏دهد. چرا ما گوشهای خود رابر روی صحبتهای خداوند بسته‏ایم؟قلبهای ما سفت و سخت‏شده است، ماباید به رحمت و بخشش خداوند وعیسی علیه السلام ایمان داشته باشیم و خودرا برای بازگشت او آماده کنیم;عیسی مسیح علیه السلام به زودی خواهدآمد، ما باید برای ظهور حضرت‏مسیح دعا کرده و نماز به پا داریم،بشر بدون بازگشت عیسی به صلح وآرامش دست نخواهد یافت.» آری، جای بسی امیدواری وخرسندی است که قیامی عمومی وفراخوانی معنوی و الهی در کار است‏تا تمام جهانیان را متوجه این امربزرگ - که همان مساله آخرالزمان ومنجی الهی است - نماید; این رخدادهانشان می‏دهد که اکثریت جهانیان براین باورند که دیگر از دست نیروهای‏بشری برای نجات جهان کاری‏ساخته نیست و تنها ازبین‏برنده‏جنگ، جهل، دشمنی و فساد یک رهبرالهی است که با آمدن خود نوید دیرین‏الهی را که همان حکومت صالحان ومستضعفان بر زمین است تحقق‏می‏بخشد.
در این راستا بخش خارجی‏موعود نیز بر آنست تا از این پس‏تحت عنوان رویکرد غرب و مسیحیت‏به معنویت و مهدویت منعکس‏کننده‏بخشی از تبلیغات و رخدادهای دنیای‏غرب باشد.
گردانندگان موعود بسیارخرسندخواهند شد تا خوانندگانی که دراین زمینه‏ها اطلاعات و آگاهیهایی دارندما را یاری کرده و گزارشها واطلاعات هر چه بیشتری درباره‏مساله مذکور را برای استفاده و چاپ‏به دفتر مجله ارسال نمایند.
________________________________________
1. سوره انبیا(21)، آیه 105.
2. سوره اعراف(7)، آیه 128.
3. سوره قصص(28)، آیه 5.
4. سوره توبه(9)، آیه 33; سوره صف(61)،آیه 9.
5. سوره نصر(110)، آیات 3-1 6. قیام و انقلاب مهدی‏علیه السلام از دیدگاه فلسفه‏تاریخ; مطهری، مرتضی، ص 6.
7.Medjugrje
8. The Riehle Foundation
9. Bluelgtter
10. Feorgr Kosicki
11. Blue letter; the riehle foundation;July 1994. PP.2,3.
12. The secret of happiness; love , peace,Joy and freedom; peace of christ centerPP.76.
13. Rosary for childern, florida centerfor peace, miami, florida.
قیام و انقلاب مهدی‏علیه السلام از دیدگاه فلسفه‏تاریخ,مرتضی مطهری,safhe=6
منبع: تبیان

ضرورت طرح مباحث مهدویّت
 شاید بعضی اینگونه فکر کنند که با وجود نیازهای مختلف و اساسی در زمینه‏های فرهنگی، پرداختن به مباحث امام مهدی‏علیه السلام چه ضرورتی دارد؟ آیا به اندازه کافی در این مورد سخن گفته نشده و کتاب و مقاله نوشته نشده است؟
 در پاسخ باید گفت مباحث مهدویت از جمله موضوعاتی است که نقش کلیدی در زندگی بشر دارد و با زوایای مختلف حیات انسان ارتباط مستقیم دارد. بنابراین با و جود تلاش‏های انجام شده، هنوز این موضوع ناگفته‏های فراوان دارد و بجاست که عالمان و محقّقان در این عرصه تلاشی دو چندان انجام دهند.
 برای عینی شدن ضرورت طرح معارف امام مهدی‏علیه السلام فهرست‏وار مواردی را بیان می‏کنیم:
 1. موضوع امام مهدی‏علیه السلام به مسئله اساسی امامت بر می‏گردد که از اصول عقاید شیعه است و در قرآن و روایات اسلامی به صورت گسترده روی آن سرمایه‏گذاری شده است.
 شیعه و سنّی از پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله نقل کرده‏اند که:
 مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مَیتَةً جاهِلِیَّةً،(1)
 آنکه بمیرد و حال آنکه امام زمان خویش را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت مرده است (و گویی از اسلام بهره‏ای نبرده است)!
 به راستی آیا موضوعی که به همه حیات معنوی آدمی ارتباط دارد شایسته توجّه و عنایتی ویژه نیست؟!
 2. امام مهدی‏علیه السلام دوازدهمین نفر از سلسله پاک امامت است همان امامتی که یکی از دو یادگار گرانقدر رسول خداست. در روایتی که شیعه و سنّی از پیامبر اسلام نقل کرده‏اند آمده است:
 اِنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتابَ اللّهِ وَ عِتْرَتی؛ ما اِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلّوُا بَعْدی اَبَداً...(2)
 به راستی که من دو چیز گرانبها در میان شما باقی می‏گذارم: قرآن و اهل‏بیتم، تا وقتی به این دو چنگ بزنید هرگز پس از من گمراه نخواهید شد.
 بنابراین پس از قرآن کریم که سخن خداست، کدام راه از راه امام روشن‏تر و هدایت بخش‏تر است و اساساً مگر قرآن خدا جز با بیان جانشینان رسول خداصلی الله علیه وآله قابل تفسیر و تبیین است؟!
 3. امام مهدی‏علیه السلام امام زنده و حاضر و ناظر است و در ارتباط با آن حضرت سؤالات زیادی - به ویژه در میان نسل جوان - مطرح می‏شود و با وجود پاسخگویی به سؤالات در آثار گذشتگان، ولی همچنان ابهاماتی زیادی باقی مانده و در پاره‏ای موارد پاسخ‏های قبلی در خور مخاطبین فعلی نیست.
 4. به جهت اهمیّت مسئله امامت و نقش محوری آن در ساختار فکری و عملی شیعیان، دشمنان همواره سعی کرده‏اند که درباره امام مهدی‏علیه السلام شبهاتی را مطرح کنند و معتقدان به آن حضرت را دچار تردید نمایند مثل اینکه، اصل ولادت حضرت را مورد تردید قرار دهند یا طول عمر آن حضرت را امری محال نشان دهند یا غیبت آن بزرگوار را امری غیرمنطقی معرفی کنند و صدها شبهه دیگر و نیز گاهی دوستان ناآگاه و بی‏اطلاع از معارف اهل بیت‏علیهم السلام، مطالبی نادرست و بی‏اساس را درباره فرهنگ مهدویت مطرح کرده‏اند و از این راه، عده‏ای را به بیراهه برده‏اند و یا می‏برند. مثل اینکه برای انتظار مهدی و قیام مسلحانه ایشان و امکان ملاقات با امام در دوره غیبت، مطالبی نادرست و غیرمنطبق با روایات را مطرح کرده و یا می‏کنند که همه اینها ضرورت بررسی صحیح و منطقی موضوع مهدویت را ایجاب می‏کند.
 بر این اساس در این کتاب سعی شده است که ضمن پرداختن به سیر زندگی نورانی امام مهدی‏علیه السلام، به سؤالات جوانان پیرامون شخصیّت امام‏علیه السلام و آنچه به دوره زندگانی ایشان ارتباط دارد پاسخ داده شود و نیز آسیب‏ها و کجرویهای کج اندیشان طرح گردیده و نقد شود. امید است که گامی در جهت آشنایی عمیق با آخرین حجّت الهی حضرت مهدی‏علیه السلام برداشته شده باشد.
امامت‏
 پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام‏صلی الله علیه وآله مهمترین بحثی که در جامعه نوپای اسلامی مطرح شد موضوع خلافت و جانشینی رسول خداصلی الله علیه وآله بود. گروهی بر اساس آراء بعضی بزرگان صحابه پیامبرصلی الله علیه وآله، خلافت ابوبکر را پذیرفتند و گروه دیگر معتقد شدند که جانشین پیامبر بنابر تعیین آن حضرت، امام علی‏علیه السلام است. در زمان‏های بعد دسته اول به عامّه (اهل سنّت و جماعت) و گروه دوم به خاصّه (تشیّع) معروف گردیدند.
 نکته قابل توجه اینکه اختلاف شیعه و سنّی تنها در شخص جانشین پیامبرصلی الله علیه وآله نیست؛ بلکه در دیدگاه هر یک، «امام» معنی و مفهوم و جایگاه ویژه‏ای دارد که این دو مذهب را از یکدیگر متمایز می‏کند.
 برای روشن شدن موضوع، معنای امام و امامت را بررسی می‏کنیم تا تفاوتِ دیدگاه‏ها آشکار گردد.
 «امامت» در لغت به معنی پیشوایی و رهبری است و «امام» کسی است که سرپرستی یک گروه را در مسیری مشخص به عهده می‏گیرد. و در اصطلاحِ علم دین، امامت به گونه‏های مختلف تفسیر شده است.
 به نظر اهل سنت، امامت حاکمیتی دنیوی (و نه منصبی الهی) است که از رهگذر آن جامعه مسلمین سرپرستی و اداره می‏گردد و از آنجا که هر جمعیّتی نیاز به پیشوا و بزرگی دارند جامعه مسلمین نیز، پس از پیامبرصلی الله علیه وآله باید برای خود رهبری برگزیند و چون برای این گزینش راه و رسم ویژه‏ای در دین ترسیم نشده است، انتخاب جانشین پیامبرصلی الله علیه وآله می‏تواند از راههای مختلف همچون رجوع به آراء اکثریت مردم یا بزرگان آنها یا وصیّت خلیفه پیشین و یا حتی کودتا و غلبه نظامی باشد.
 ولی شیعه که امامت را ادامه نبوّت و امام را حجت خدا در میان خلق و واسطه فیض او به مخلوقات می‏داند معتقد است که «امام» تنها به تعیین الهی است که از زبان پیامبرصلی الله علیه وآله، پیام آور وحی، معرفی می‏گردد. این ایده به خاطر جایگاه رفیع و بلند امامت در تفکر شیعی است که امام را نه تنها سرپرست و مدیر جامعه مسلمین که بیان کننده احکام الهی و مفسّر قرآن کریم و راهبر راه سعادت می‏داند. به بیان دیگر در فرهنگ شیعه، امام، مرجع امور مردم در دو بخش دین و دنیاست نه آنگونه که اهل سنت معتقدند که تنها وظیفه خلیفه، حکومت داری و اداره دنیای مردم باشد.
نیاز به امام
‏
 پس از روشن شدن دیدگاهها، بجاست به این سؤال پاسخ دهیم که با وجود قرآن و سنت پیامبرصلی الله علیه وآله چه نیازی به امام و رهبر دینی - آنگونه که شیعه معتقد است - وجود دارد؟
 برای ضرورت وجود امام، دلیل‏های فراوانی بیان شده است ولی ما تنها به یک بیان ساده، اکتفا می‏کنیم:
 همان دلیلی که نیاز به پیامبر را بیان می‏کند، بیانگر نیاز مردم به «امام» نیز است. زیرا از سویی، اسلام آخرین دین و حضرت محمّدصلی الله علیه وآله آخرین پیامبر خداست، بنابراین، اسلام باید پاسخگوی تمام نیازهای بشر تا قیامت باشد. از سوی دیگر، قرآن کریم، اصول و کلیّات احکام و معارف الهی را بیان کرده است و تبیین و توضیح آن به پیامبرصلی الله علیه وآله واگذار شده است.(3) ولی روشن است که پیامبرصلی الله علیه وآله به عنوان رهبر مسلمین، مطابق نیازها و ظرفیت جامعه اسلامیِ زمان خود به بیان آیات الهی پرداخته است و لازم است برای او جانشینان لایقی باشد که همچون او متصل به دریای بیکران علم خدا باشند تا آنچه را پیامبرصلی الله علیه وآله، تبیین نفرموده است، بیان کنند و نیازهای جامعه مسلمین را در هر زمان، پاسخ گویند.
 همچنین امامان‏علیهم السلام، نگهبان میراث به جا مانده از پیامبرصلی الله علیه وآله و نیز مبیّن و مفسّر حقیقی قرآن کریم هستند تا دین خدا دستخوش تحریفِ غرض ورزان و دشمنان قرار نگیرد و این سرچشمه زلال تا قیامت، پاک و پاکیزه باقی ماند.
 بعلاوه «امام» به عنوان انسان کامل، الگوی جامعی در همه ابعادِ انسانی است و بشر نیاز جدّی به چنین نمونه‏ای دارد که با دستگیری و هدایت او، آنگونه که در خور کمال انسانی اوست تربیت گردد و در پرتو راهنمایی‏های این مربی آسمانی از انحراف‏ها و دام‏های نفس سرکش خود و شیطان‏های بیرونی محفوظ بماند.
 از مطالب بالا روشن شد که نیاز مردم به امام یک نیاز حیاتی است و برخی از وظایف امام به شرح زیر است:
 - رهبری و اداره امور جامعه (تشکیل حکومت)
 - حفظ دین و آئین پیامبر از تحریف و بیان صحیح قرآن‏
 - تزکیه نفوس و هدایت معنوی مردم.(4)
ویژگی‏های امام
‏
 جانشین پیامبرصلی الله علیه وآله که ضامن تداوم حیات دین و نیز پاسخگوی نیازهای بشر است شخصیت ممتازی است که به تناسب جایگاه والای پیشوایی و رهبری، ویژگی‏هایی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
 تقوا و پرهیزگاری و برخورداری از ملکه عصمت به گونه‏ای که کوچکترین گناهی از او سر نمی‏زند.
 علم و دانش که از علم پیامبرصلی الله علیه وآله سرچشمه گرفته است و متصل به علم الهی است. بنابراین پاسخگوی همه در تمام زمینه‏های مادی و معنوی، دینی و دنیوی است.
 آراستگی به فضائل و کلمات اخلاقی در بالاترین درجات.
 توان اداره جامعه بشری و مدیریت صحیح آن بر اساس آموزه‏های دینی.
 با توجه به صفات یاد شده برای امام، بدیهی است که انتخاب چنین فردی از توان و دانش مردم بیرون است و تنها خداوند است که به سبب علم بی‏نهایت خود می‏تواند پیشوایان و جانشینان پیامبرصلی الله علیه وآله را برگزیند. بنابراین از مهمترین ویژگی‏های امام، منصوب بودن او از سوی خداست.
 با توجه به اهمیّت این ویژگی‏ها، به اختصار درباره هر یک توضیح می‏دهیم:
علم امام
‏
 امام که سمت پیشوایی و رهبری مردم را به عهده دارد؛ لازم است دین را در تمامی زوایای خود بشناسد و به قوانین آن آگاهی کامل داشته باشد و نیز با دانستن تفسیر آیات قرآن و احاطه کامل به سنت پیامبرصلی الله علیه وآله به تبیین معارف دین پرداخته و به همه سؤالات مردم در موضوعات مختلف پاسخ دهد و آنها را به بهترین شیوه راهنمایی کند. بدیهی است که چنین مرجع علمی می‏تواند مورد اعتماد و تکیه گاه توده‏ها قرار گیرد و چنین پشتوانه علمی تنها به واسطه اتّصال به علم الهی می‏تواند وجود داشته باشد به همین دلیل است که شیعه معتقد است علم امامان و جانشینان واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله برگرفته از علم بیکران خدایی است.
 امام علی‏علیه السلام درباره علامت‏های امام بر حق می‏فرماید:
 امام آگاه‏ترین فرد است به حلال و حرام خدا و احکام گوناگون و اوامر و نواهی او و هر آنچه مردم نیازمند هستند.(5)
عصمت امام
‏
 یکی از صفات مهم امام و شرایط اساسی امامت، «عصمت» است و آن ملکه‏ای است که از علم به حقایق و اراده‏ای قوی به وجود می‏آید و امام به سبب برخورداری از این دو، از ارتکاب هر گناه و خطایی خودداری می‏کند. امام هم در شناخت و تبیین معارف دینی و هم در عمل به آنها و هم در تشخیص مصالح و مفاسد جامعه اسلامی، معصوم از لغزش می‏باشد.
 برای عصمت امام، دلائل عقلی و نقلی (از قرآن و روایات)، وجود دارد. مهمترین دلیل‏های عقلی عبارتند از:
 الف. حفظ دین و راه و رسم دینداری، در گرو عصمت امام است. چون امام مسئولیت حفظ دین از تحریف و هدایت دینی مردم را به عهده دارد و نه تنها سخن او که رفتار او و تأیید و عدم تأییدش نسبت به عمل دیگران، در رفتار جامعه تأثیر می‏گذارد. پس باید در فهم دین و عمل به آن از هر لغزشی محفوظ باشد تا پیروان خود را به گونه صحیح، هدایت کند.
 ب. یکی از دلائل نیاز جامعه به امام این است که مردم در شناخت دین و اجرای آن، مصون از خطا نیستند. حال اگر پیشوای مردم نیز چنین باشد، چگونه می‏تواند مورد اعتماد کامل آنها قرار گیرد؟! به بیان دیگر اگر امام معصوم نباشد، مردم در پیروی از او و انجام همه دستوراتش، دچار تردید خواهند شد(6).
 آیاتی از قرآن نیز بر لزوم عصمت امام دلالت دارد که یکی از آنها آیه 124 سوره بقره است. در این آیه شریفه آمده است که پس از مقام نبوت، خداوند مقام والای امامت را نیز به حضرت ابراهیم‏علیه السلام عطا فرمود. آنگاه حضرت ابراهیم از خداوند درخواست کرد که مقام امامت را در نسل او نیز قرار دهد. خداوند فرمود:
 «عهد من (امامت) به ستمکاران و ظالمان نمی‏رسد». یعنی منصب امامت مخصوص آن دسته از ذریه ابراهیم‏علیه السلام است که ظالم نباشند.
 حال با توجه به اینکه قرآن کریم، شرک به خدا را ظلم بزرگ دانسته و نیز هر گونه تجاوز از دستورات الهی (= گناه) را ظلم به نفس شمرده است، هر کس در برهه‏ای از زندگی خود، مرتکب گناهی شده، مصداق ظالم بوده و شایسته مقام امامت نخواهد  بود.
 به بیان دیگر، بدون شک حضرت ابراهیم‏علیه السلام «امامت» را برای آن دسته از ذریه خود که در تمام عمر گناه کار بوده و یا در آغاز نیکوکار بوده و سپس بدکار شده‏اند، درخواست نکرده است. بنابراین دو دسته باقی می‏ماند:
 1. آنان که در آغاز، گناه کار بوده و سپس توبه کرده و نیکوکار شده‏اند.
 2. آنها که هیچگاه مرتکب گناهی نشده‏اند.
 و خداوند در کلام خود، دسته اول را استثنا کرده است. نتیجه اینکه مقام «امامت» تنها به دسته دوم اختصاص دارد.
مدیریتِ اجتماعی امام
‏
 از آن‏جا که انسان، موجودی اجتماعی است و اجتماع بر روح و روان و رفتار او تأثیر فراوانی دارد لازم است برای تربیت صحیح و رشد او به سوی قرب الهی، زمینه‏های اجتماعی مناسب پدید آید و این در سایه تشکیل یک حکومت الهی، ممکن خواهد بود. بنابراین امام و پیشوای مردم باید توان اداره امور جامعه را دارا بوده و با استفاده از تعالیم و قرآن و سنّت نبوی‏صلی الله علیه وآله و بهره‏گیری از عناصر کار آمد، حکومتی اسلامی را پی‏ریزی کند.
آراستگی به کمالات اخلاقی
‏
 امام که پیشوا و راهبر جامعه است باید از همه بدی‏ها و رذائل اخلاقی دور بوده و در مقابل، همه کمالات اخلاقی را در عالی‏ترین حدّ آن دارا باشد زیرا او به عنوان انسان کامل بهترین الگو برای پیروان خود به شمار می‏رود.
 امام رضاعلیه السلام فرمود:
 برای امام‏علیه السلام نشانه‏هایی است: او داناترین،... پرهیزگارترین، بردبارترین، شجاع‏ترین، سخاوتمندترین و عابدترینِ مردم است.(7)
 بعلاوه او در مقام جانشینی پیامبرصلی الله علیه وآله، در پی تعلیم و تربیت انسان‏هاست. بنابراین خود باید پیش از همگان و بیشتر از مردمان، به اخلاق الهی آراسته باشد.
 
نصب امام از سوی خدا
 از دیدگاه شیعه، امام و جانشین پیامبر تنها به دستور خدا و انتخاب او انجام می‏گیرد و پس از آن پیامبر، امام را معرفی می‏کند. بنابراین هیچ فرد یا گروهی حق دخالت در این امر را ندارند.
 ضرورت نصب امام از سوی خداوند دلیل‏هایی دارد از جمله:
 الف. به فرموده قرآن حاکم مطلق بر همه چیز خداوند است و همه باید تنها از او اطاعت کنند. بدیهی است این حاکمیّت می‏تواند از سوی خداوند به هر کسی - مطابق شایستگی و مصلحت - داده شود. بنابراین همان‏گونه که پیامبر به وسیله خدا انتخاب می‏گردد، امام نیز به تعیین الهی، بر مردم ولایت می‏یابد.
 ب. پیش از این برای امام، ویژگی‏هایی از قبیل عصمت و علم و... بیان کردیم. روشن است که یافتن و شناختن کسی که دارای این صفات - آن هم در عالی‏ترین درجه - باشد تنها به وسیله خداوند که دانای به آشکار و نهان انسانهاست، امکان‏پذیر است. همان‏گونه که خداوند در قرآن کریم به حضرت ابراهیم‏علیه السلام می‏فرماید:
 من تو را به مقام امامتِ مردم قرار دادم.(8)
بیانی جامع و زیبا
 در پایان این گفتار مناسب است که بخشی از بیانِ زیبای پیشوای هشتم، حضرت رضاعلیه السلام را که درباره مقام امام و ویژگی‏های اوست بیاوریم:
آنها [که در امر امامت اختلاف کردند و گمان کردند که امامت امری انتخابی است ] نادانی کردند... مگر مردم، مقام و منزلت امامت را در میان امت می‏دانند تا روا باشد که به اختیار و انتخاب ایشان واگذار شود؟!
 همانا امامت، قدرش والاتر و شأنش بزرگ‏تر و منزلتش عالی‏تر و مکانش رفیع‏تر و عمقش ژرف‏تر از آنست که مردم با عقل خود به آن برسند یا با آرای خود آن را دریابند...
 همانا امامت، مقامی است که خدای عزوجل، بعد از رتبه نبوّت و خُلّت (مقام خلیل اللّهی) در مرتبه سوم به ابراهیم‏7 اختصاص دارد... امامت، خلافت خدا و خلافت رسول خدا9 و مقام امیرالمؤمنین‏7 و میراث حسن و حسین‏8 است. به راستی که امامت، زمام دین و مایه نظام مسلمین و صلاح دنیا و عزّت مؤمنان است... کامل شدن نماز، روزه، حج و جهاد و... نیز حفظ مرزها به سبب امام [و پذیرفتن ولایت ]است.
 امام، حلال خدا را حلال و حرام او را حرام می‏کند [و مطابق حکم واقعی پروردگار، حکم می‏کند] و حدود الهی را به پا می‏دارد و از دین خدا حمایت کرده و با حکمت و موعظه نیکو و دلیل رسا به راه پروردگار دعوت می‏کند.
 امام مانند خورشید طلوع کننده است که نورش عالم را فرا می‏گیرد و خودش در افق است به گونه‏ای که دست‏ها و دیدگان به او نرسد. امام، ماه تابان، چراغ فروزان، نور درخشان و ستاره راهنما در شدت تاریکی‏ها و در راههای شهرها و کویرها و در گرداب دریاها [و نجات دهنده از انواع فتنه‏ها و نادانی‏ها] است...
 امام انیس همراه و پدر مهربان و برادر تنی و مادر نیکوکار به فرزند کوچک و پناهگاه بندگان در مصیبت‏های بزرگ است. امام کسی است که از گناهان پاک و از عیب‏ها بر کنار است. او به دانش مخصوص و به خویشتن‏داری و حلم نشانه دار است... امام، یگانه روزگار خویش است و کسی (به ساحت او) نزدیک نمی‏شود و هیچ دانشمندی با او برابر نمی‏گردد. نه کسی جای او را می‏گیرد و نه برای او مثل و مانندی یافت می‏شود...
 پس کیست که بتواند امام را بشناسد و یا انتخاب امام برای او ممکن باشد؟! هیهات هیهات! در اینجا خردها گم گشته و عقل‏ها سرگردان و حیران گردیده است. [در اینجا ]دیده‏ها بی‏نور، بزرگان کوچک؛ حکیمان متحیّر... و سخن دانان درمانده‏اند از اینکه بتوانند یکی از شوؤن یا فضیلت‏های امام را توصیف کنند و آنان همگی به عجز و ناتوانی اعتراف می‏کنند!!...(9)
________________________________________
1) بحارالانوار، ج 51، ح 7، ص 160.
2) همان، ج 2، ص 100.
3) قرآن کریم خطاب به پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله فرموده است: ما ذِکر [قرآن‏] را بر تو فرستادیم تا آنچه را بر مردم نازل شده است برای ایشان بیان کنی؛ سوره نحل، آیه 44.
4) گفتنی است که «تشکیل حکومت» توسط امام معصوم وابسته به زمینه‏ها و شرایط آن است ولی سایر وظایف، حتی در زمان غیبت، انجام می‏گیرد اگرچه در زمان ظهور امام و حضور آشکارش در میان مردم، ملموس و عینی است. نکته دیگر اینکه آنچه در این بخش گفته شد نیاز مردم به امام در حیات معنوی آنهاست و اما نیازِ مجموعه عالم به «وجود امام» در بحث «فوائد امام غایب» خواهد آمد.
5) میزان‏الحکمة، ج 1، ح 861.
6) به علاوه اگر امام مصون از خطا نباشد باید به دنبال امام دیگری بود تا نیاز مردم را پاسخ دهد و اگر او نیز محفوظ از خطا نباشد امام دیگری‏لازم است و این رشته همچنان تا بی‏نهایت ادامه خواهد یافت و چنین امری از نظر فلسفی باطل است.
7) معانی‏الاخبار، ج 4، ص 102.
8) سوره بقره، آیه 124.
9) کافی، ج 1، باب 15، ح 1، ص 255.
منبع: تبیان